ترمسی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تُرْمُسی، محمد محفوظ بن عبدالله جاوی(۱۲ جمادیالاول ۱۲۸۵ ـ رجب ۱۳۳۸ق / ۱ سپتامبر ۱۸۶۸ ـ آوریل ۱۹۲۰م)، فقیه، محدث، مُقری، عالم شافعی و یکی از ارکان اصلی «مدرسۀ» جاوهایهای مکه بود.
تولد و زیست او در یکی از دورههای خاص منطقۀ اندونزی یعنی گذار از سدۀ ۱۹ به سدۀ ۲۰م روی داد. فرو افتادن دو حکومت اسلامیِ آچه و بالی در منطقه به سوی سراشیبی، به قدرت رسیدن و حضور دوبارۀ هلندیها، و در نهایت گرایشهای اصلاحطلبانه در منطقه و تقابل پیروان این اندیشه با مسلمانان سنتگرا در جاوه، این دوره را دارای ویژگیهای خاصی کرده است.
ترمسی در این زمان در ترمس یکی از قرای شهر سولو در مرکز جاوه به دنیا آمد. قرآن و علوم مقدماتی را نزد بزرگان ترمس فراگرفت. سپس پدرش ــ که خود یکی ترمسی از عالمان آن دیار، و نخستین استاد محمد محفوظ بود (ترمسی، ص۷) ــ در۱۲۹۱ق/ ۱۸۷۴م فرزند را همراه خود به مکه برد. پس از بازگشت به جاوه، در شهر سَماران (در شمال غربی شهر سولو) ملازمت شیخ محمد صالح بن عمر سمارانی را برگزید و بسیاری آثار را نزد او فرا گرفت. سپس بار دیگر به مکه مهاجرت کرد (محمد یاسین فادانی، تعلیقات بر کفایة المستفید، ص۴۱_۴۲). در اوضاع نابسامانی که یاد شد، مهاجرت امری طبیعی بود. بیشک مکه از دیرباز برای مسلمانان جاوه، افزون بر جایگاه نمادین آن، دارای چنان ارزشی بود که گویی تنها نمونۀ شهر اسلامی در جهان است؛ از اینرو، بیشتر دانشاندوزان جاوهای به این شهر جلب میشدند، بهویژه آنکه در سدۀ ۱۳ق/۱۹م، اندونزیاییان ساکن در مکه برای خود «مدرسه»ای خاص نیز داشتند که در حلقۀ مدارس سنتی جاوه بسیار اثرگذار بود و مهاجرت ترمسی به آن دیار نیز از همینروست و سرانجام در همین مدرسه بود که ترمسی تألیفات خود را در فقه و حدیث نوشت و شهرت یافت.
ترمسی در مکه نزد ابوبکر بن محمد شطا، فقه و حدیث، نزد حسین بن محمد حبشی معروف به ابن مفتی و محمدسعید بابصیل، برخی کتب علوم حدیث، و نیز قرائت را نزد شیخ محمد شربینی فرا گرفت (محمد یاسین فادانی، تعلیقات بر کفایة المستفید، ص۴۱_۴۲). از دیگر مشایخ او میتوان به سیداحمد زَواوی مالکی، محمد امین بن احمد رضوان مدنی و عمر بن برکات شامی اشاره کرد. ترمسی از برخی مشایخ خود اجازه دریافت کرد که نام تنی چند از استادانش را در مقدمۀ کتابش، کفایة المستفید آورده است (محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۷_۸). با نگاهی به اسانید کفایه، به نظر میرسد که وی از ابوبکر شطا ــ که از او حتى بهطور مطلق، با عنوان «شیخنا السید» یـا «السیـد المکی» یـاد میکند ــ بیشترین بهره را بـرده است (محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۹_۱۰؛ محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۱۲؛ محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۳۲).
ترمسی افزون بر فقه و حدیث، در علم قرائت هم دست داشت و در این زمینه نزد شیخ محمد منشاوی معروف به مقری (د ۱۳۱۴ق/ ۱۸۹۶م) و محمد شربینی دمیاطی (د ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م) دانش اندوخته بود (محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۷_۸). او که روایت حفص از عاصم را از منشاوی، و نیز برخی آثار در زمینۀ قرائات دهگانه و چهاردهگانه را نزد شربینی آموخته بود (محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۷_۸)، کتابی در علم قرائت با عنوان تعمیم المنافع بقراءة الامام نافع تألیف کرده است که نسخهای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض موجود است (زرکلی، ج۷، ص۱۹).
بسیاری کسان بهویژه جاوهایهای مقیم یا زائر مکه از او دانش اندوختند که از میان آنان میتوان به خلیل لاسمی که کاتب خاص او بود، محمدهاشم بن اشعری جومبانی، عبدالمحیط ابن یعقوب سید رجاوی و محمدفقیه بن عبدالجبار مسکومبانی اشاره کرد (محمد یاسین فادانی، تعلیقات بر کفایة المستفید، ص۴۱_۴۲). در این زمان، در مکه، افزون بر زائران، یک گروه مهاجرنشین از مردم جاوه حضور داشتهاند که حلقۀ مدرسۀ جاوهایها را شکل میدادند. ترمسی چنانکه لافان هم اشاره کرده، یکی از ۵ نفر اصلی این مدرسه بوده است.
با نگاهـی به نام برخی شاگردان ترمسـی، بهویژه آنکه فادانی (محمد یاسین فادانی، تعلیقات بر کفایة المستفید، ص۴۱_۴۲) از ایشان با عنوان جاوهای «کیاهی» (کیایی، عالم دینی) یاد میکند، میتوان جایگاه ارزشمند وی را در این مجموعه در نظر آورد. این شاگردان در واقع انتقالدهندگان علم ترمسی به مدرسۀ جاوه هستند.
ترمسی آثاری چند تألیف نموده که از آن جمله است کتابی در علم مصطلح الحدیث با عنوان منهج ذوی النظر فی شرح منظومة علم الاثر از سیوطی که در قاهره در ۱۳۳۴ق چاپ شده است. موهبة ذی الفضل على شرح مقدمة بافضل، اثری در فقه شافعی است که در ۱۳۱۹ق (ازهریه، ج۷، ص۱۱۶) تألیف گردیده، و بنابر گفتۀ زرکلی (زرکلی، ج۷، ص۱۹) منتشر شده است (محمد یاسین فادانی، اتحاف المستفید، ص۵۳). اینکه ترمسی شرح ابنحجر هیتمی بر المقدمة الحضرمیة عبدالله بن عبدالرحمان بافضل (د ۹۱۸ق/ ۱۵۱۲م) را برای تحشیه انتخاب کرده، درخور توجه است؛ زیرا افزون بر نوع ارتباط تنگاتنگ میان جاوه (آسیای جنوب شرقی بهطور عام) و یمن، باید این واقعیت را در نظر آورد که اساساً در اندیشۀ مدرسی مسلمانان جاوه، ابنحجر هیتمی و نیز بافضل بهویژه مقدمهاش دارای ارزش خاصی هستند.
اثر دیگر ترمسی کفایة المستفید است. مؤلف در این اثر کمحجم که در ۱۳۲۰ق تألیف شده، اسانید آثار فراگرفته را یاد کرده است. وی کتاب را به ۶ بخش تفسیر، حدیث، فقه، علم الآلات، اصول، و تصوف و اوراد تقسیم کرده، و در هرکدام چنانکه خود میگوید، تنها به شمار اندکی از آثار پرداخته است (محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۱۱؛ محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، ص۲۳). توجه به اسانید، آثار روایی و سنن در این کتاب، و نیز مقدمۀ آن دارای نشانههای بارز اندیشۀ سنتگرای ترمسی است.
ثلاثیات البخاری اثر دیگر ترمسی است. این اثر در ۱۳۰۸ق تألیف شده است و نسخهای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض نگهداری میشود (فهرس مخطوطات جامعة الریاض، ج۴، ص۱۵۵_۱۵۶). به گفتۀ وان براونسن ظاهراً ترمسی نخستین جاوهای است که به تدریس و تألیف دربارۀ صحیح بخاری پرداخته است. انتقالدهندگان علم ترمسی، این اثر را در جاوه منتشر کردهاند.
از دیگر تألیفات او میتوان به آثاری اشارهکرد که فادانی یاد کرده است. وی که حتى در نامگذاری اثر خود، اتحاف المستفید، بسیار به کفایة المستفید ترمسی توجه داشته، به تألیفاتی از ترمسی اشاره، و آنها را روایت کرده است که عبارتاند از: اسعاف المطالع شرح البدر اللامع در اصول فقه، تکملة المنهج القویم، نیل المأمول، حاشیۀ غایة الوصول از غزالی (محمد یاسین فادانی، اتحاف المستفید، ص۵۳؛ محمد یاسین فادانی، اتحاف المستفید، ص۷۷).
در یک نگاه کلی دربارۀ ترمسی میتوان وی را عالمی سنتگرا در نظر آورد. در عصر او که موجی از اصلاحطلبی در جاوه، همچون بسیاری نقاط دیگر از جهان اسلام برپا شده بود، وی همانگـونه که وان براونسـن نیز اشاره دارد به عنوان عالمی شافعی، به خصوص باتوجه به آثـارش، و برخی توجهـات ویژه به سلف (ترمسی، ص۵)، و گـرایش به تصوف و تلقین ذکـر (ترمسی، ص۳۶_۳۷) که میتوان آن را یکـی از نشانههای سنتگرایان جاوه دانست، در گروه سنتگرایان نیمه نخست سدۀ ۲۰م قرار دارد.
فهرست منابع:
(۱) ازهریه، فهرست؛
(۲) محمد محفوظ ترمسی، کفایة المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م؛
(۳) زرکلی، الاعلام؛
(۴) محمد یاسین فادانی، اتحاف المستفید، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛
(۵) محمد یاسین فادانی، تعلیقات بر کفایة المستفید؛
(۶) فهرس مخطوطات جامعة الریاض، ریاض، جامعة الریاض؛