تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات»، مجموعه نه رساله در موضوعات گوناگون
فلسفی و
طبیعی، از جناب
ابن سینا و به
زبان عربی است.
کتاب، دارای نه رساله در این موضوعات است: طبیعیات،
اجرام علوی، قوا و
ادراکات انسانی،
حدود، اقسام
علوم عقلی، اثبات
نبوات، معانی حروف هجائیه، عهد و
علم اخلاق. در پایان کتاب،
قصه سلامان و ابسال ذکر شده است.
برخی از مطالبی که در رساله اول مطرح شده، عبارت است از:
حکمت و اقسام آن (
نظری و
عملی)؛ متناهی بودن ابعاد؛
زمان؛
جهت؛ تقسیم اجسام طبیعی به دو قسم مرکب و بسیط (مرکب؛ یعنی جسمی که از اجسام
مختلف الطبائع تشکیل یافته و بسیط؛ یعنی جسمی که از اجسام
مختلف الطبائع متشکل نگردیده است)؛ آثار اجسام علوی (تاثیر
خورشید و
ماه از همه آشکارتر است، اما
کواکب دیگر گر چه تاثیرات و
افاضاتشان حق است ولی پنهان است و به آسانی قابل دست رسی نیست).
برخی از مباحث رساله دوم عبارت است از:
انحصار اجسام طبیعی در دو قسم مرکب و بسیط (مرکب؛ یعنی جسمی که وجود و نوعیتش به سبب اجتماع اجسام
مختلف الطبائع و الانواع در آن است، مانند
حیوان و
بسیط ؛ یعنی جسمی که چنین نیست بنا بر این در
وهم و
عقل جز به اجسام متشابه الطبائع و الانواع قابل انحلال نمی باشد، مانند
آب)؛ تقلید عالم طبیعی از عالم الهی در مسائل مربوط به وضعیت مبدا اجسام؛ نظر طبیعیون در مورد
مکان داشتن جسم بسیط و مختص بودنش به مکان معین؛
حرکت افلاک و میل آنها؛ نسبت میان افلاک و
عناصر اربعه (
زمین که یکی از عناصر اربعه است، در نهایت بعد، نسبت به افلاک بوده و
آتش که یکی دیگر از عناصر اربعه می باشد، در نهایت قرب است و...) ؛ وجود قوای طبیعی، گاهی دراجرام بسیط بوده و گاهی در اجرام مرکب (در اجرام بسیط، مانند اینکه سوزندگی از شئون
طبیعت ناریه می باشد و در اجرام مرکب، مانند اینکه سقمونیا برای درمان
اسهال صفراوی مناسب است و...) ؛ افاضاتی که از کواکب ثابته به زمین می رسد.
پاره ای از مطالب مطرح شده در رساله سوم عبارت است از: انقسام
انسان به دو بعد سر و علن (جسم محسوس انسان
با اعضا و جوارحش که
حس بر ظاهر آن وقوف دارد و علم تشریح بر باطنش، علن انسان هستند و قوای
روح انسان نیز سر انسان را تشکیل می دهند)؛ انقسام قوای روح انسان به دو قسم موکل بالعمل (عمل سه گونه است: نشئی، انسانی و حیوانی و
ادراک دو گونه می باشد: حیوانی و انسانی)؛ توضیح در مورد روح انسانی و چگونگی ارتسام صور
معقولات در آن؛
روح قدسی و ویژگی‌های آن؛ توضیح در باره
لوح و
قلم و کتابت (لوح و قلم هر کدام
ملکی است روحانی و کتابت در واقع تصور حقایق می باشد).
رساله چهارم درباره
حدود و
تعاریف علوم عقلی است.
برخی از مطالب رساله پنجم عبارت است از: ماهیت
حکمت؛ تقسیم حکمت به
عملی و
نظری؛
تقسیم حکمت نظری به سه قسم علم اسفل یا علم طبیعی و علم اوسط یا
علم ریاضی و علم اعلی یا
علم الهی؛ تقسیم حکمت عملی به سه قسم تدبیر نفس یا
علم اخلاق،
تدبیر منزل و
تدبیر مدن؛ تقسیم حکمت طبیعی به دو قسم اصلی (۱. شناخت امور
عامه. ۲. امور عالم و
آسمان‌ها. ۳. بحت از حال
کون و
فساد و تولید و نشو. ۴. بیان احوال عناصر اربعه. ۵. شناخت حال کائنات. ۶.
معرفت حال کائنات نباتی. ۷. معرفت حال کائنات حیوانی. ۸. معرفت نفس) و فرعی (
طب،
احکام نجوم،
علم الفراسه،
علم التعبیر،
علم الطلسمات،
نیرنجیات، و
علم کیمیا)؛ اقسام اصلی حکمت
ریاضی (
علم عدد،
علم هندسه،
علم هیئت و
علم موسیقی)؛ اقسام فرعی حکمت ریاضی (
جبر و مقابله و
جمع و
تفریق، علم
مساحت و عمل حیل متحرکه و عمل جر اثقال و
علم اوزان و موازین و علم آلات جزئیه و علم مناظر و مرایا و علم نقل المیاه و...) ؛ اقسام اصلی علم الهی (معرفت معانی
عامه برای موجودات، بررسی اصول و
مبادی، تامل در اثبات خدا و
وحدانیت او و...) ؛ فروع علم الهی (شناخت کیفیت نزول
وحی و
جواهر روحانی و علم
معاد و شناخت چگونگی حالات اشقیا و سعدا در عالم
آخرت)؛ اقسام نه گانه حکمت منطقی (۱. تبیین احکام
الفاظ و معانی. ۲. بیان تعداد معانی مفرده. ۳. تبیین ترکیب معانی مفرده
با سلب و
ایجاب. ۴. تبیین ترکیب
قضایا برای به دست آوردن
قیاس. ۵. بیان شرایط قیاس. ۶. تعریف]] قیاسات نافعه. ۷. تعریف
مغالطات. ۸. تعریف مقیاس‌های خطابیه بلاغیه نافعه. ۹.
شعر و چگونگی آن.)
این رساله، در اثبات
نبوات و تاویل رموز و... می باشد. شیخ الرئیس، در این رساله، ابتدا مریی و نامریی را در مورد موجودات توضیح می دهد و برای آن دو مثال‌هایی ذکر می کند، بعد در رابطه
با نفس ناطقه که وجه تمایز انسان
با سایر موجودات است، مطالبی را ذکر می نماید و می گوید: این نفس در انسان‌های
مختلف، از نظر مراتب متفاوت است که این تفاوت در قوه قبول آنها ظهور و بروز دارد؛ یعنی آنهایی که قوی ترند مقبولاتشان نیز از درجه بالاتری برخوردار است، اما نفوس ضعیفه و پایین تر مقبولات ضعیف تری نیز دارند و در این ترتیب،
نبی جایگاه ویژه ای داشته و
قوه قبولش از بقیه موجودات قوی تر و بالاتر است؛ به گونه‌ای که می‌تواند
وحی را بپذیرد. ابن سینا، اشاره ای نیز به
ماهیت وحی و
ملک دارد و در ادامه در مورد نبوت حضرت
خاتم الانبیا، محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، می گوید: بر هر عاقلی، هنگام مقایسه نبوت آن حضرت
با سایر
انبیا، ثابت می گردد که ویژگی خاصی در نبوت آن حضرت بوده است. در باره احاطه نبی مکرم بر علوم و حکمت‌های گوناگون، مطالبی را بیان می کند و برای توضیح بیشتر، اقدام به تفسیر آیه نور می نماید «اللـه نور السماوات والار ض مثل نور ه کمشکاة فیها مصباح المصباح فی زجاجة الزجاجة کانها کوکب در ی یوقد من شجر ة مبار کة زیتونة لا شر قیة ولا غر بیة یکاد زیتها یضیء ولو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی اللـه لنور ه من یشاء ویضر ب اللـه الامثال للناس واللـه بکل شیء علیم»
و هر یک از
نور و
مشکات و
زجاجه و
شجره مبارکه و
مغرب و
مشرق را تاویل به مسائل علمی، مانند
عقل هیولانی و نفس ناطقه و... می کند. مطالب دیگر این رساله عبارتند از: توضیح
سماوات سبعه و
عرش و
فلک،
ثواب و
عقاب، تقسیم عوالم به عالم حسی و عالم خیالی و عالم عقلی و معنی هر یک از آنها، تفسیر
ملائکه به قوای لطیفه غیر محسوسه، ابواب هشت گانه
بهشت و ابواب هفت گانه
جهنم.
ابن سینا، در این رساله که النیروزیه نام دارد، می‌گوید:
حروف هجائیه‌ای که در سرآغاز بعضی از
سوره های قرآنی آمده اند، دارای فواید بسیاری هستند. این رساله در سه بخش تنظیم گردیده است که عبارتند از:
۱. ترتیب موجودات و بیان خاصیت هر یک از مراتب آنها.
۲. بیان چگونگی
دلالت هر یک از
حروف بر آن مراتب.
۳. غرض.
در بخش اول به مبدعیت
واجب الوجود پرداخته و ذات واجبی را تبیین می کند و آن را
وجود محض،
حق محض،
خیر محض،
علم محض،
قدرت محض، و
حیات محض معرفی می نماید و اولین پدیده
واجب را عالم
عقل می داند، سپس عالم عقل را معرفی کرده و به عالم نفس می رسد و بعد از تبیین آن، عالم طبیعیات را تشریح می کند. در فصل دوم، کیفیت دلالت حروف را بر آن مراتب به صورت‌های گوناگون مورد بررسی قرار می‌دهد و در فصل سوم، نتیجه مباحث را تا این جا بیان می‌کند که در واقع غرض این رساله نیز می باشد. ابن سینا در مورد
حروف مقطع های مانند الم، می گوید: آنچه به واسطه این حروف بر آن دلالت شده است، عبارت است از: قسم به اول ذی الامر و الخلق. در مورد مدلول علیه سایر حروف مقطعه نیز به همین ترتیب سخن می گوید.
هشتمین رساله، در باره عهد است. مؤلف، در این رساله حالات نفس را که در اثر
ریاضت حاصل می‌شود، نام می‌برد و حدود و ثغور هر یک را همراه
با حالت مقابل آن تبیین می‌نماید؛ حالاتی همچون کتمان سر،
علم، بیان،
فطانت حس،
اصالت رای،
حزم،
صدق،
وفاءرحمت،
حیاءعزم،
همت حسن عهد،
تواضع، عفت و...
نهمین رساله در
علم اخلاق است. مؤلف، می‌گوید: هر
انسان طالب
کمالی باید
نفس خود را تکمیل کند، هم به لحاظ نظری که
با علوم حاصل می‌گردد و هم به لحاظ عملی که
با فضایلی که اصول آنها
عفت،
حکمت،
عدالت و
شجاعت و
اجتناب از
رذایل است، حاصل می‌شود. در مرحله بعدی هر یک از این اصول فضایل را تبیین کرده و حالت مقابل آن را بیان می‌کند هم چنین تعدادی از فضایل، نام برده می‌شوند و تبیین می‌گردند که هر یک در زیر مجموعه کدام قوه قرار می‌گیرند؛ به این ترتیب که
سخاء،
قناعت، به
قوه شهوانی مربوطند و
صبر،
حلم،
کرم،
عفو،
صفح،
تجاوز،
کتمان سر مربوط به
قوه غضبیه می‌باشند و... در پایان کتاب، قصه سلامان و ابسال آورده شده است که قصه ای یونانی و قدیمی است که به عربی ترجمه گردیده است. مؤلف سلامان را به نفس انسان و ابسال را به درجه انسان در
عرفان تعبیر کرده است.
نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
