• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تضمین علم بدیع(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تضمین ، اصطلاحی در علم بدیع و نحو عربی .
۱) در علم بدیع . تضمین ــ که در لغت به معنای گنجاندن و نهادن چیزی در جایی است ــ در علم بدیع ، آوردن یک مصراع یا یک بیت یا ابیاتی از شعر دیگران در ضمن شعر خود است . رادویانی (رادویانی ،ص ۱۰۳) تضمین را آوردن بیتی شعر از شاعر دیگر در میان قصیده به عنوان «مهمان »، نه سرقت ، دانسته و گفته است که رسم ، آن است که شاعر نخست بگوید که بیت تضمین شده از چه کسی است . رشیدالدین وطواط (وطواط،ص ۷۲) نیز تضمین را آوردن مصراعی یا بیتی یا دو بیت از آنِ دیگری در میان شعر خود در جایی مناسب به عنوان تمثّل و عاریت ، نه سرقت ، دانسته و تأکید کرده است که آنچه تضمین می شود باید مشهور باشد. به نوشتة شمس قیس رازی (رازی،ص ۲۹۵ ـ ۲۹۶)، اگر تضمین بجا و مناسب باشد، بر رونق شعر می افزاید. واعظ کاشفی سبزواری (ص ۱۵۲) تضمین را به «مصرّح » و «مبهم » تقسیم کرده ، مصرّح را تضمینی دانسته است که شاعر در اثنای شعر به اشاره یا تصریح بگوید که شعر از دیگری است و مبهم را تضمینی که به نام شاعر یا گرفتن شعر از دیگری اشاره نکند، با این شرط که شعر تضمین شده مشهور باشد تا تهمت سرقت به او نزنند.
گاهی شاعر یکی از اشعار خود را در شعر دیگرش تضمین می کند، مثلاً انوری سه بیت از یک قصیدة خود را در قصیدة دیگرش تضمین کرده است (انوری،ج ۱، ص ۱۸۱).
بندرت اتفاق افتاده است که شاعری بیتی از دیگری را، بدون اشاره به نام شاعر یا تضمین شعر او، تضمین کند و شاعر دیگر با این تصور که بیتِ شاعر دوم است ، با تصریح به نام شاعر دوم ، بیت را دوباره تضمین کند؛ چنانکه کمال الدین اسماعیل (کمال الدین اسماعیل،ص ۷۷۷) این بیت مسعودسعد سلمان (مسعودسعد سلمان،ص ۳۴۵) را: «گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر/ آن مهر بر که افکنم آن دل کجا کنم » به صورتی که در کلیله ودمنه (کلیله ودمنه،ص ۱۲۸) با تبدیل کلمة «کجا کنم » به «کجا برم » آمده است ، تضمین کرده و حافظ با تصور اینکه بیت از کمال الدین اسماعیل است گفته است : «ور باورت نمی شود از بنده این حدیث / از گفتة کمال دلیلی بیاورم // گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر/ آن مهر بر که افکنم آن دل کجا برم » (کمال الدین اسماعیل،ج ۲، ص ۱۰۳۹).
ممکن است شاعر در شعری که تضمین می کند، اندک تغییری دهد تا آن را با مقصود خود متناسب کند، برای نمونه حافظ در بیت «باشد ای دل که در میکده ها بگشایند/ گره از کار فروبستة ما بگشایند» (حافظ ،ج ۱، غزل ۱۹۷، بیت ۱)، مصراع دوم را از فخرالدین عراقی (فخرالدین عراقی،ص ۲۵۲) گرفته که گفته است : «گره از کار فروبستة من بگشایی ».
شاید شاعر غزلی را تضمین کند و آن را به صورت مربع یا مخمس یا مسدس و مانند آن در آورد، مثلاً عماد فقیه کرمانی شعری از فخرالدین عراقی را به صورت مخمس تضمین کرده است (کاشفی ، ص ۱۵۳). تضمین شیخ بهائی (شیخ بهائی،ص ۱۶۱ـ ۱۶۲) از غزل خیالی بخارایی و تضمین ملک الشعرای بهار (بهار،ج ۱، ص ۶۹۴ـ۶۹۶) از غزل سعدی بسیار مشهور است .
اگر تضمین بیشتر از یک بیت باشد آن را «استعانت » و اگر کمتر از یک بیت باشد آن را «ایداع » (ودیعه نهادن ) می گویند (کاشفی ، ص ۱۵۳). گاهی مَثَلِ سایر در شعر تضمین می شود که به این کار ارسال المثل می گویند. در تعریف تضمین سخنی دیگر نیز ذکر کرده اند که با تعریف موقوف المعانی و شعر مدرّج تطبیق می کند؛ یعنی اینکه معنای یک بیت با بیتی دیگر کامل شود (رادویانی ، ص ۱۰۳). شمس قیس رازی پس از ذکر تعریف موقوف المعانی برای تضمین ، اینگونه ابیات را مضمّن نامیده است (رازی ،ص ۲۹۰ ـ ۲۹۱).
منابع :
(۱) محمدبن محمد (علی ) انوری ، دیوان ، چاپ محمدتقی مدرس رضوی ، تهران ۱۳۶۴ش ؛
(۲) محمدتقی بهار، دیوان ، چاپ مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۸ش ؛
(۳) شمس الدین محمدحافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران ۱۳۶۲ش ؛
(۴) محمدبن عمر رادویانی ، ترجمان البلاغة ، چاپ احمد آتش ، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش ؛
(۵) محمدبن محمد رشید وطواط ، حدایق السحر فی دقایق الشعر ، چاپ عباس اقبال ، تهران ۱۳۶۲ش ؛
(۶) محمدبن قیس شمس قیس ، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?( ۱۳۳۸ ش ) ؛
(۷) محمدبن حسین شیخ بهائی ، دیوان کامل شیخ بهائی ، تهران ۱۳۶۸ ش ؛
(۸) ابراهیم بن بزرگمهر عراقی ، مجموعة آثار فخرالدین عراقی ، چاپ نسرین محتشم ، تهران ۱۳۷۲ش ؛
(۹) حسین بن علی کاشفی ، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار ، چاپ میرجلال الدین کزّازی ، تهران ۱۳۶۹ش ؛
(۱۰) کلیله ودمنه ، ترجمة کلیله و دمنه ، انشای ابوالمعالی نصراللّه منشی ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران ۱۳۴۳ش ؛
(۱۱) اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل ، دیوان ، چاپ حسین بحرالعلومی ، تهران ۱۳۴۸ش ؛
(۱۲) مسعودسعد سلمان ، دیوان ، چاپ غلامرضا رشید یاسمی ، تهران ۱۳۶۲ش .



جعبه ابزار