تضمین علم نحو(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عبارت است از دادن معنای کلمه ای به کلمة دیگر تا آن کلمه ، در صورت وجود قرینه ، هر دو معنا را ادا کند. این قاعده در هر سه قسم کلمه در عربی (اسم و فعل و حرف ) کاربرد دارد (سیوطی ، ۱۳۶۳ ش ، ج ۳، ص ۱۳۶؛
ابوالبقاء، ج ۲، ص ۲۴ ـ ۲۵)، ازینرو تضمین را در عربی بابی وسیع دانسته اند (ابن جنی ، ج ۲، ص ۳۱۰؛ابن جنی ، ج ۲، ص۴۳۵). تضمین در فعل و حرف مانند «عَیْناً یَشْرَبُ بِهاعِبادُاللّهِ..» (انسان : ۶)؛
فعل «یَشْرَبُ» با حرف جرّ «مِن » به کار می رود، ولی در این آیه با حرف جارة «ب » آمده ، زیرا متضمن معنای فعل «یَرْوی» (سیراب می شود) یا «یَلْتَذُّ» (لذت می برد) است ، و مفهوم آیه چنین است : چشمه ای که بندگان خدا در ضمن نوشیدن از آن ، سیراب می شوند یا لذت می برند. همچنین می توان گفت که حرف «باء» متضمن معنای «مِن » است (سیوطی ، ۱۳۶۳ش ، ج ۳، ص ۱۳۶؛
تهانوی ، ج ۱، ص ۴۶۹). تضمین در اسم مانند قول اعشی : «سُبْحانَ مِنْ عَلْقَمَةَالف'اخِرِ»؛
کلمة «سبحان » متضمن معنای برائت است ، ازینرو با حرف جارة «مِن » و به معنای «بَراءَةً منه » آمده است (ابن جنی ، ج ۲، ص ۴۳۵).
تضمین در چندین آیة قرآن (بقره : ۱۸۷؛
نساء: ۲؛
صافات : ۸) به کار رفته و بعضی مفسران نیز بدان تصریح کرده اند (زمخشری ، ج ۱، ص ۲۳۰؛زمخشری ، ج ۱، ص۴۶۵؛زمخشری ،ج ۴، ص ۳۵؛
عکبری ، قسم ۱، ص ۱۵۴؛عکبری ، قسم ۱، ص۳۲۷؛عکبری ،قسم ۲، ص ۱۰۸۸؛
طبرسی ، ج ۱، ص ۱۲۶؛طبرسی ، ج ۱، ص ۲۷۵؛طبرسی ،ج ۲، ص ۳۹۵). ابوکبیر هُذلی ، شاعر جاهلی ، و فَرَزْدَق (متوفی ۱۱۰) نیز آن را به کار برده اند (ابن هشام ، ج ۲، ص ۶۸۵ ـ ۶۸۶؛
شریف اردکانی ، ص ۲۳۶؛شریف اردکانی ، ص۲۷۸ـ۲۷۹).
در برخی کتابهای صرف ونحو به تضمین در باب لزوم و تعدی فعل اشاره شده و مثالهایی آمده است ، مانند «رَحُبَتْکُم الدارُ» که فعلِ «رَحُبَ» لازم است اما با مفعولٌبه ، ضمیر «کُمْ»، آمده ، زیرا این فعل متضمن معنای «وَسِعَ» است (عباس حسن ، ج ۲، ص ۱۷۰). یا مانند «سَمِعَاللّهُ لِمَنْ حَمِدَه » که فعل متعدی «سَمِعَ» متضمن معنای «استجاب » است ، ازینرو با حرف جرّ «ل » آمده است (ابن هشام ، ج ۲، ص ۶۸۵؛
عباس حسن ، ج ۲، ص ۱۷۱).
از جنبة بلاغی ، بررسی کرده اند که آیا تضمین حقیقت است یا حقیقت و مجاز یا مجاز مرسل یا کنایه (دسوقی ،ج ۲، ص ۳۰۵ـ ۳۰۶؛
ازهری ، ج ۲، حاشیة یس بن زین الدین ، ص ۴ـ۷). سعدالدین تفتازانی (متوفی ۷۹۳) تضمین را حقیقت (سیوطی ، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۳۴) دانسته و عبدالرحمان سیوطی (متوفی ۹۱۱) آن را مجاز شمرده است (۱۳۶۳ش ، ج ۳، ص ۱۳۷؛تهانوی ، ج ۱، ص ۴۶۹).
در بارة فراوانی کاربرد تضمین ، ابن جنی (ابن جنی،ج ۲، ص ۳۱۰) و ابوالفتح (ابن هشام ، ج ۲، ص ۶۸۶) تصریح کرده اند که چنانچه موارد تضمین گِرد آید، مقدار آن زیاد خواهد بود، ازینرو برخی تضمین را قیاسی دانسته و آن را برای آسانی و گسترش زبان مفید دانسته اند (ازهری ، ج ۱، ص ۳۴۶؛
عباس حسن ، ج ۲، ص ۱۷۱). ولی به عقیدة ابن هشام و ابوحیّان ، تضمین قیاسی نیست (سیوطی ، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۱۳۶ـ۱۳۷) و سماعی بودن آن تا حدی است که جز به ضرورت نباید آن را به کار برد (ابوالبقاء، ج ۲، ص ۲۵).
در جلسات مجمع اللغة العربیة در قاهره ، مباحثی در بارة تضمین مطرح (عباس حسن ، ج ۲، ص ۵۸۴ ـ ۵۹۳) و نتیجة این جلسات چنین اعلام شد: تضمین ، قیاسی است نه سماعی ، و باید سه شرط در آن منظور گردد: وجود مناسبت بین دو فعل ، وجود قرینه ای که مانع از اشتباه باشد، سازگاری تضمین با ذوق عربی . پیشنهاد مجمع آن بود که جز برای غرض بلاغی از تضمین استفاده نشود (یعقوب ، ص ۲۱۰ ـ ۲۱۱؛
عباس حسن ، ج ۲، ص ۵۹۴).
منابع :
(۱۳) قرآن ؛
(۱۴) ابن جنی ، الخصائص ، چاپ محمدعلی نجار، ( قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷ ) ، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۵) ابن هشام ، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب ، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره ( بی تا. ) ؛
(۱۶) ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات : معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة ، چاپ عدنان درویش و محمدمصری ، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶؛
(۱۷) خالدبن عبداللّه ازهری ، شرح التصریح علی التوضیح ، و بهامشه حاشیته لِیس بن زین الدین ، ( بیروت ، بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا)؛
(۱۸) محمداعلی بن علی تهانوی ، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، چاپ رفیق العجم وعلی دحروج ، بیروت ۱۹۹۶؛
(۱۹) محمدبن احمد دسوقی ، حاشیة الدسوقی علی کتاب مغنی اللبیب ، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست اصفهان ( بی تا. ) ؛
(۲۰) زمخشری ؛
(۲۱) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، ( قاهره ۱۹۶۷ ) ، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش ؛
(۲۲) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب الأشباه و النظائر فی النحو ، چاپ فایز ترحینی ، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛
(۲۳) محمدباقربن علی رضا شریف اردکانی ، جامع الشواهد ، تهران ۱۳۷۹؛
(۲۴) فضل بن حسن طبرسی ، جوامع الجامع فی تفسیر القرآن المجید ، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
(۲۵) عباس حسن ، النحو الوافی ، ج ۲، قاهره ۱۹۷۳؛
(۲۶)عبداللّه بن حسین عکبری ، التبیان فی اعراب القرآن ، چاپ علی محمد بجاوی ، ( قاهره ۱۹۷۶ ) ، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۲۷) امیل بدیع یعقوب ، موسوعة النحو و الصرف و الاعراب ، بیروت ۱۹۸۶.
