تفاوت بحث از «مبانی تدبر در قرآن کریم» و مبانی علوم مرتبط دیگر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علوم مختلف قرآنی همانند
علوم دیگر، نیازمند بحث از «مبانی» یعنی اثبات پایگاه علمی قابل اتّکا هستند؛ پایگاهی که مسائل مختلف این علوم بر آن استوار است.
تدبر در قرآن کریم نیز یکی از
علوم قرآنی است. تعریف، جایگاه، حیطه، پیشینه و دیگر مباحث مربوط به مبادی، مؤیّد این ادّعاست؛ ازاین‌رو باید در ردیف علوم قرار گیرد و «مبانی» آن مطرح شود؛ اما بحث از «مبانی تدبّر در قرآن کریم» با بحث از «مبانی» دیگر علوم قرآنی متفاوت است؛ تفاوتی که نتیجه الهی بودن علم تدبّر است و زمینه‌ساز توجّه ویژه به جایگاه این علم در میان دیگر علوم قرآنی است.
به‌طور کلّی، علوم، نتیجۀ دست‌یافت‌های بشریِ مبتنی بر حقایق عالم است؛ حقایق پایداری که تأثیرات متفاوت آن‌ها بر زندگی بشر، علوم مختلف را پدید می‌آورد. علوم قرآنی و اسلامی نیز از این قاعده کلّی مستثنی نیست؛ کتاب و سنّت، حقایق پایدار این علوم و متن و منبع اصلی همه آن‌ها است. مؤلّفان این علوم، با ابتنا به ویژگی‌های متفاوت و رویکردهای گوناگون این دو منبع مهم، علوم را از سرچشمۀ آن‌ها جاری کرده‌اند و با اثبات «مبانی» گوناگون برآمده از این دو منبع، اصول و قواعد ویژۀ هر علم را استخراج کرده‌اند.
«تدبّر در قرآن کریم» یکی از همین علوم است؛ امّا تفاوتی مهم با دیگران دارد؛ این تفاوت در مقایسه بین این علم و علوم مشابه دیگر قابل ارزیابی است. در اشاره به مهم‌ترین علم مشابه مربوط به قرآن، می‌توان نام «
تفسیر» را به میان آورد.
«تفسیر» به معنای مصطلح، هرچند علمی قرآنی است، امّا در خود قرآن به آن تصریح نشده است. شکل‌گیری علم «تفسیر»، اجابت دعوت قرآنی نیست؛ بلکه توجّه به زمینه‌های مقتضی «تفسیر» در این کتاب، زمینه‌ساز شکل‌گیری آن شده است. مبانی و اصول مشترک برآمده از نگاه جامع به قرآن، سبب شده که مؤلّف علم «تفسیر» روش خاصّی در تعامل با این کتاب ارائه داده و فهم خود را از قرآن به آن مستند کند.
امّا «تدبّر در قرآن کریم» این‌گونه نیست. متکلّم حکیم قرآن، خود به «تدبّر» در آن دعوت کرده و با تصریح به‌عنوان این علم، شکل‌گیری آن و استخراج روش و قواعد مبتنی بر تعریف آن را زمینه‌سازی کرده است.
با توجّه به این تفاوت مهم در شکل‌گیری علم، تفاوت در بحث از «مبانی» خودنمایی می‌کند؛ بحث از «مبانی» در تفسیر، بحثی بیرونی برای اثبات یافته‌های مؤلّف علم است؛ یافته‌های مؤلف از پایگاه‌های علمیِ «تفسیر» که به اثبات قبل از اقدام مبتنی بر آن‌ها نیاز دارد؛ امّا در بحث از «مبانی تدبّر در قرآن کریم» نیازی به اثبات قبل از اقدام نیست. وقتی متکلّم این کتاب، به لزوم «تدبّر» در آن تصریح می‌کند، یعنی پایه‌ها و بنیان عملیاتی شدن روش متدبّرانه در فهم قرآن را لحاظ کرده و تدارک دیده است.
براین‌اساس باید گفت: «مبانی تدبّر در قرآن» نیازمند اثبات بیرونی نیست؛ زیرا کس دیگری ادّعای «تدبّر» در این کتاب را نکرده که نیاز به اثبات «مبانی» خود داشته باشد. «مبانی تدبّر در قرآن» یافتنی است؛ خدای متعالی با تصریح به عنوان این علم، برای شکل‌گیری آن زمینه‌سازی کرده و «مبانی» آن را متناسب با دعوت خود، نهادینه کرده است. تنها با عمل به این دعوت می‌توان به حقیقت دریافت، که آیا کتاب خدا متناسب با دعوتی که دارد، تدوین شده است یا دعوت الهی این کتاب به «تدبّر»، زیرساخت‌های کافی برای تحقّق را ندارد.
به تعبیر دیگر، مسیر دستیابی به «مبانی» بین «تدبّر» و «تفسیر» متفاوت است: «تفسیر» نتیجه اثبات «مبانی» خویش است و «تدبّر» راهکار اثبات «مبانی» خویش در مقام عمل است. «مبانی تفسیر»، قبل از «تفسیر» باید تثبیت شود؛ امّا «مبانی تدبّر»، تنها با تحقّق آن وجدان خواهد شد.
آنچه گذشت، سه نتیجه مهم به همراه دارد:
شبهۀ عدم همخوانی بحث از «مبانی» با عمومیت دعوت به «تدبّر در قرآن کریم» را مرتفع می‌کند. اگر آن‌گونه که در «تفسیر» به اثبات «مبانی» نیاز هست، «تدبّر در قرآن» نیز پیش از اقدام، نیازمند اثبات «مبانی» بود، عمومیّت دعوت به آن زیر سؤال می‌رفت. «تدبّر در قرآن کریم» فارغ از اثبات یا عدم اثبات بیرونی «مبانی»، باید نسبت به قرآن عملیّاتی باشد؛ زیرا دعوت متکلّم این کتاب است.
بهترین راهکار کشف و اثبات «مبانی تدبّر در قرآن کریم»، عمل به این وظیفه است. اگر «تدبّر در قرآن» عملی و نتیجه‌بخش بود، حکایت از نهادینه بودن «مبانی» آن در قرآن دارد و اگر عملی نبود، مطابقت این دعوت با حقیقت قرآن زیر سؤال خواهد رفت و در این فرض، حتّی اثبات بیرونی «مبانی» سودی ندارد.
«تدبّر در قرآن کریم»، علمی الهی برای شکل‌گیری فهم صحیح از قرآن است و کشمکش در اثبات یا رّد «مبانی» آن از خارج، لزوم عمل به این وظیفه را قید نمی‌زند.
البته گفتنی است این تفاوت، مانع از بحث و استدلال در زمینه «مبانی» نیست. «مبانی تدبّر در قرآن کریم»، مانند «مبانی تفسیر»، با دلایل بیرونی و قبل از اقدام نیز قابل اثبات است.
صبوحی طسوجی، علی. آشنایی با دانش تدبر در قرآن کریم. قم: علی صبوحی طسوجی. ۱۴۰۰ش.
