مفهوم‌شناسی تدبر در قرآن کریم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
لازمۀ عمل به وظیفۀ تدبر در قران کریم، شناخت مفهوم آن است. همچنین در این زمینه، مسائل و شبهاتی وجود دارد که در مرحلۀ اول باید به آن پرداخت.
شناخت معانی لغوی و اصطلاحی «تدبر» و نیز اصطلاح «تدبر در قرآن کریم» از جمله مقدمات ورود به فضای تدبر است:
کلمهٔ «تدبر» از مادهٔ «دب‌ر» و هیئت «
تفعُّل» ترکیب شده است.
۱) معنای «دب‌ر»: همهٔ
لغت‌نامه‌های زبان عربی، معنای این ریشه را «پشت و پشت سر اشیاء» دانسته‌اند. گفتنی است که این ماده، چهل‌وچهار بار و در یازده هیئت در قرآن کریم استعمال شده است و مفهوم پیش‌گفته، با همهٔ آن‌ها سازگار است.
۲) معنای «تفعُّل» کتاب‌های معتبر واژه‌شناسی و
علم صرف، معنای این هیئت را «مطاوعه یا همان اثرپذیری هیئت تفعیل» و مفهوم هیئت
تفعیل را نیز «تعدیه یا اثرگذاری» دانسته‌اند. نتیجه اینکه برای فهم معنای «تدبر»، ابتدا باید معنای «تدبیر» را بدانیم.
تدبیر به معنای «پشت‌سرهم قرار دادن اشیاء، امور یا الفاظ» و درنتیجه، «تدبر» به معنای «پشت‌سرهم دریافت کردن اشیاء، امور یا الفاظ» است.
«تدبر در قرآن کریم» دریافت یا همان پذیرش آگاهانهٔ «تدبیر موجود در قرآن کریم» است.
![]()
تدبیر خدای حکیم در قرآن کریم، سطوحی دارد و در قبال هر سطح از آن، سطحی از تدبر برای ما فرض است که شرح آن با توجه به نمودار بالا معلوم است.
تدبیر، شان هر حکیمی به هنگام سخن گفتن؛ و تدبر، شان هر عاقلی به هنگام شنیدن سخن حکیمانه است. نویسندهٔ متن حاضر، در حال تدبیر و پشت سر هم قرار دادن کلمات، جملات و پاراگراف‌ها است و به‌این‌ترتیب، یک متن علمی را سامان می‌دهد و مطالعه‌کنندگان این متن، در حال تدبر و پشت سر هم دریافت کردن کلمات، جملات و پاراگراف‌ها است و به‌این‌ترتیب این متن علمی را می‌فهمد. خدای حکیم نیز کلمات، آیات و حتی سوره‌ها را تدبیر فرموده و این‌گونه با ما سخن گفته است و ما عاقلان هم برای استفاده از سخن او، باید تدبر کنیم و کلمات، آیات و حتی سوره‌ها را پشت سر هم و منسجم دریابیم، نه پراکنده و بی‌ربط.
با توجه به آنچه گذشت، می‌توان تدبر را این‌گونه تعریف کرد:
«دریافت پی‌درپی کلمات هر
آیه که به
فهم منسجم آن آیه منتهی می‌شود؛
و دریافت پی‌درپی آیات هر
سوره که به فهم منسجم آن سوره منتهی می‌شود؛
و دریافت پی‌درپی سوره‌های قرآن کریم که به فهم منسجم همهٔ قرآن کریم منتهی می‌شود.»
ردیف نخست این تعریف، مربوط به فهم منسجم هر یک از آیات قرآن کریم است. امری مهم که خوشبختانه در طول سالیان متمادی موردتوجه بوده و آثار و برکات فراوان آن در ترجمه‌ها و تفاسیر مختلف مشاهده می‌شود و طرح‌ها و کتاب‌های آموزش ترجمه و مفاهیم در همین جهت سامان گرفته است. ردیف سوم این تعریف هم تا پیش از تحقق ردیف دوم، محقق نمی‌شود.
دست‌یابی به فهم منسجم سوره‌های قرآن کریم، نقشی مهم در استفادهٔ ما از هدایت الهی این کتاب آسمانی دارد، زیرا سوره‌های قرآن کریم، اصلی‌ترین واحدهای هدایتی این کتاب عزیز است. آنچه این ادعا را ثابت می‌کند،
تحدی قرآن کریم نسبت به سوره‌هاست؛ یعنی خدای حکیم وقتی اراده فرموده که
معجزه بودن قرآن را اثبات فرماید، همگان را به آوردن سوره‌هایی مانند سوره‌های قرآن فرمان داده است تا ناتوانی خویش را با تمام وجود دریابند و در برابر حقانیت کلام خدا سر تعظیم فرود آورند:
«وَاِن کنتُم فِی رَیبٍ مِمَّا نَزَّلنَا عَلَی عَبدِنَا فَاتُوا
بِسُورَةٍمِن مِثلِهِ وَادعُوا شُهَدَاءَکم مِن دُونِ اللهِ اِن کنتُم صَادِقِینَ»
و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده‌ایم شک دارید، پس اگر راست می‌گویید سوره‌ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر خدا فراخوانید.
این بیان و مانند آن، نشان‌دهندهٔ جایگاه ویژهٔ سوره‌های قرآن در مهم‌ترین جلوهٔ
اعجاز؛ یعنی هدایت است.
پرسش: آنان که زبانشان زبان قرآن است و یا خود، مترجم و مفسر قرآن هستند، در عمل به وظیفهٔ تدبر در قرآن مشکلی ندارند. کافی است ارادهٔ تدبر داشته باشند و انسجام هدایتی سوره را موردتوجه قرار دهند؛ اما آنان که باید برای تحقق تدبر، از ترجمه و تفسیر دیگران استفاده کنند، از متن قرآن فاصله دارند و تدبر در قرآن برای آنان به‌طور کامل حاصل نمی‌شود. چه باید کرد؟
پاسخ: گاهی کسی در مقام تدبر، ترجمه و تفسیر را اصل قرار می‌دهد و بدون حساسیت نسبت به ارتباط با متن قرآن، به مطالعهٔ ترجمه یا تفسیر می‌پردازد. آری چنین فردی، بهره‌ای کامل از تدبر در قرآن نخواهد داشت. اگر در مقام تدبر، متن قرآن را اصل قرار دهیم و از ترجمه و تفسیر به‌عنوان عصای دست بهره بگیریم و همواره در پی تطبیق ترجمه بر متن قرآن باشیم، ارتباط ما با قرآن کریم برقرار شده و امکان تدبر کامل برای ما فراهم خواهد شد.
توضیح: دیده‌ایم که برخی برای فهم آیات قرآن، به خواندن ترجمهٔ آن بسنده می‌کنند و بعضی با استفاده از کتب آموزش ترجمه و مفاهیم و یا شرکت در دوره‌های آموزشی، در پی تحصیل قوهٔ تطبیق ترجمه بر متن آیات هستند. تاکنون به تفاوت این دو گروه‌اندیشیده‌اید؟ گروه نخست، از پس پردهٔ ترجمه، آیات وحی الهی را می‌خوانند و می‌فهمند، ولی از مواجههٔ مستقیم با متن نورانی آیات، کم‌بهره‌اند؛ اما گروه دوم، از پل ترجمه عبور می‌کنند و به منطقهٔ ارتباط مستقیم با آیات مبین قرآن راه می‌یابند. هر دو بر خِیرند، اما این کجا و آن کجا؟! گروه سومی نیز هستند که پس از طی راهی طولانی و در پی کسب مقدمات لازم، مترجم آیات قرآن می‌شوند و برای دیگران، پل فهم آیات می‌سازند.
پویندگان راه تدبر در قرآن کریم نیز در همین سه گروه قابل ارزیابی هستند، با این تفاوت که این بار سخن از فهم سوره‌های قرآن کریم؛ یعنی مرحله‌ای پس از فهم آیات است. با این سه گروه آشنا شویم:
۱) گروه نخست که از پس پردهٔ شفاف ترجمهٔ منسجم هدایتی، سوره‌های قرآن را می‌خوانند و می‌فهمند و از مواجههٔ مستقیم با متن نورانی سوره‌ها کم‌بهره‌اند. اینان در کلاس و دوره‌ای شرکت نمی‌کنند و با مطالعهٔ کتب تفسیر و ترجمهٔ منسجم هدایتی قرآن کریم، توشهٔ خود را برمی‌گیرند.
۲) گروه دوم که از پل تفسیر و ترجمه عبور می‌کنند و به منطقهٔ ارتباط مستقیم با سوره‌های نورانی قرآن راه می‌یابند. اینان همان مخاطبان دوره‌های آموزشی تدبر در قرآن کریم هستند.
۳) گروه سوم که از پی طی راهی طولانی، خود مترجم سوره‌های قرآن می‌شوند و برای دیگران، پل فهم سوره‌ها را می‌سازند. اینان محققان تفسیر و
ترجمهٔ منسجم هدایتی قرآن کریم هستند.
برخی گمان می‌کنند که مخاطب مستقیم بسیاری از سوره‌های قرآن کریم و به‌ویژه
سوره‌های مکی نیستند؛ زیرا آن‌ها را خطاب به
کافران و خود را جزء
مسلمانان می‌دانند. این نوشتار، توجه این دسته از مخاطبانِ سخن دوست را به محورهای ذیل جلب می‌کند:
۱) بیاییم با کمک این سوره‌ها، مسلمان و مؤمن رسمی شویم و به اسلام و ایمان اسمی اکتفا نکنیم: «وَمَا لَکم لَاتُؤمِنُونَ بِاللهِ... اِن کنتُم مُؤمِنِینَ»؛ .
«شما را چه شده است که به خدا ایمان نمی‌آورید... اگر مؤمنید؟»
۲) بیاییم با کمک این سوره‌ها، ایمانمان را حفظ کنیم و از دام همیشه‌گستردهٔ
شیطان برحذر بمانیم و از پرتگاه «آمَنوا ثمّ کفَروا»؛ .
«ایمان آوردند، سپس کافر شدند»، دوری کنیم.
۳) بیاییم با کمک این سوره‌ها، ایمانمان را ارتقاء دهیم و به جایگاه فعلی خویش بسنده نکنیم و به آسمان «یا اَیُّهَا الّذینَ آمَنوا آمِنوا»؛ .
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ایمان بیاورید» پرگشاییم.
متن شبهه: «مقدمهٔ نخست: تدبر مبتنی بر تفسیر است» ـ «مقدمهٔ دوم: تفسیر حقیقی قرآن کریم، سخنان پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم و
اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام) است» ـ «نتیجه: تدبر مبتنی بر سخنان پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم و اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السّلام است» بنابراین استدلال، تنها راه تدبر در قرآن کریم مراجعه به روایات
معصومان (علیهم‌السّلام) است.
جواب شبهه: هم مقدمهٔ نخست این استدلال درست است و هم مقدمهٔ دوم آن؛ اما اشکال استدلال این است که کلمهٔ «تفسیر» در مقدمه اول و دوم آن به یک معنی نیست. تفسیر در مقدمه اول این استدلال، فرایندی علمی برای رسیدن به ترجمهٔ قرآن است، اما در مقدمه دوم، تبیین فروعات و کشف از جزئیات و استنباط از
ظواهر و پرده‌برداری از
بطون و
تاویل متشابهات و مانند این‌هاست.
بعد از روشن شدن جواب شبهه، باید دانست که روایات معتبر نقل شده از معصومان علیهم‌السلام، در مواردی راهنمای متدبران هم است و این در جایی است که روایات صحیح مربوط به مفهوم و مقصود کلمات، عبارات، جملات، آیات و سور در دست باشد. در موارد فراوان دیگر، روایات صحیح مربوط به تبیین جزئیات و بیان بطون و تطبیقات و مانند این‌ها در دست است که در راستای تفسیر قرآن به معنای تبیین معصومانهٔ آن کاربرد دارد.
صبوحی طسوجی، علی. درسگفتار یاری صادقانه ولی خدا؛ عامل پیروزی مؤمنان: تدبر در سورۀ مبارکه صف. قم: انتشارات تدبر در کلام وحی و سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام. ۱۳۹۹ش.
صبوحی طسوجی، علی. آشنایی با دانش تدبر در قرآن کریم. قم: علی صبوحی طسوجی. ۱۴۰۰ش.
[[رده: تدبر در قرآن کریم]
