تفسیر فرات‌کوفی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر فُرات کوفی ، تفسیری روایی به عربی از ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی ، محدّث و مفسر شیعی (زنده در ۳۰۷). فرات این تفسیر را بر اساس ترتیب سوره ها تنظیم کرده ، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی (بر ـ اشر ، ص ۳۰؛ قس مامقانی ، ج ۲، بخش ۲، ص ۳) تنها آیاتی را بر گزیده است که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی در بارة تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمة شیعه علیهم السلام یا صحابه و برخی تابعین در دست داشته است (برای دسته بندی موضوعی از مطالب تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی ، چاپ محمدکاظم ، فهرست ، ص ۶۲۷ـ۶۷۲؛ در بارة دیگر ویژگیهای ترتیب آیات در سوره ها رجوع کنید به همان ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۱۴ـ۱۵).
رجالیون متقدم شیعه همچون کَشّی و نَجاشی و شیخ طوسی ، و متأخرانی چون ابن داوود و علامه حلّی و محمدبن علی اردبیلی ، در بارة ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده اند (در بارة منابع جدید رجوع کنید به امین ، ج ۸، ص ۳۹۶؛
خوئی ، ج ۱۳، ص ۲۵۲ـ ۲۵۳؛
قمی ، ج ۱، ص ۳۴۹؛
آقابزرگ طهرانی ، ۱۳۹۰، ص ۲۱۶). با وجود این ، از زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی ۴۴۵) به واسطة محمدبن حسن بن احمدبن ولید، از مشایخ صدوق ، در کتاب فضل زیارة الحسین (ص ۴۹، ۶۴، ۶۸، ۷۴، ۷۷ـ ۷۸ و جاهای دیگر)، از اهل سنّت عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل (جاهای متعدد) از تفسیر او نقل کرده اند (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۲۹۹؛
نیز رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۲۱ـ۲۲). حتی محدّثانی چون حسن بن محمدبن سعید هاشمی و علی بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای شیخ صدوق روایت کرده اند (همانجا؛
برای فهرستی از موارد نقل صدوق از این تفسیر رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۴۰ـ۴۱؛
موحدی محب ، ص ۳۶). نام وی در اسناد برخی روایات سیدبن طاووس نیز آمده است (فرات کوفی ، چاپ غروی اوردبادی ، مقدمه ، ص ۴؛
موحدی محب ، همانجا؛
در بارة دیدگاههای علمای متأخرشیعی رجوع کنید به ادامة مقاله ). با اینهمه ، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است . برخی متأخران ، با توجه به ختم روایات این تفسیر به امام رضا علیه السلام ، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت ، یا امام جواد و گاه امام هادی علیهماالسلام دانسته اند (امین ، همانجا؛
صدر، ص ۳۳۲؛
داوری ، ص ۲۸۹). اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته اند. خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (۳۰۷) زنده بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمة دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد.
برخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت اند از: حسین بن سعید کوفی اهوازی (متوفی ۲۵۰) از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السلام ، جعفربن محمدبن مالک فزاری (متوفی ۳۰۰) و عبیدبن کثیر عامری (متوفی ۲۹۴؛
برای فهرست کاملِ راویان در تفسیر فرات رجوع کنید به فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۲۵ـ۴۰). در بارة زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است ، از جمله در بارة فضل بن یوسف قصبانی (طوسی ، ج ۱، ص ۵۹، حدیث ۱۶۶)، محمدبن منصور مرادی ، محدّث زیدی نیمة اول قرن سوم (مادلونگ ، ص ۵۰ به بعد) و حسین بن حکم حِبَری (متوفی ۲۸۶) صاحب تفسیر حبری ( رجوع کنید به مقدمة حسینی ، ص ۳۶ـ ۳۸، ۲۰۹ـ۲۱۱). برخی با توجه به همین اسانید زیدی ، و نیز عدم تصریح فرات به دوازده امام علیهم السلام و وجود روایتی از زیدبن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است (برای نمونه رجوع کنید به فرات
کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۱۱). روایات فرات از
صادقین و امام رضا علیهم السلام (برای نمونه رجوع کنید به همان ، حدیثهای ش ۳۸۴، ۳۸۵، ۶۰۱، ۶۰۴) و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف (مانند حدیثهای ش ۴۸، ۲۴۹، ۶۰۷، ۶۲۷، ۷۴۷) و نیز روایاتی در بارة سرچشمة نورانی ائمه علیهم السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می کند؛
در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی توان از نظر دور داشت (قس موحدی محب ، ص ۳۸ـ۴۰).
اگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است ، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون محمدبن حسن حرّ عاملی (برای نمونه رجوع کنید به ج ۳، ص ۱۵۹) و مجلسی (ج ۱، ص ۳۷) وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده اند. در آثار کسانی چون قاضی سعید قمی ، مشهدی قمی صاحب تفسیر کنزالدقائق ، مولی ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآت الانوار ، و فیض کاشانی نیز نشانه های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد (موحدی محب ، ص ۳۶). مجلسی در بحارالانوار (همانجا) او را به دلیل هماهنگی روایاتش با احادیث معتبر امامیه ، موثق دانسته است . مامقانی (ج ۲، بخش ۲، ص ۳) نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران ، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجة حُسن دانسته است . خوانساری (ج ۵، ص ۳۵۴) هم سخنی به همین مضمون آورده است .
نسخه های موجود از تفسیر فرات ، به روایت ابوالخیر مقدادبن علی حجازی از ابوالقاسم عبدالرحمان علوی از فرات است . مقدمة این تفسیر نوشتة فرات نیست و عبارت «الشیخ الفاضل استاد المحدثین فی زمانه » که ابوالقاسم علوی در بارة مؤلف کتاب گفته است ، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می دهد (قس برـ اشر، ص ۲۹ـ۳۰؛
برای برخی از نسخه های خطی تفسیر فرات رجوع کنید به بکائی ، ج ۶، ص ۲۳۹۱؛
فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۱۹ـ۲۲؛
برـ اشر، ص ۳۲). در نسخة خطی مدرسة فیضیة قم ، راوی تفسیر پدر شیخ صدوق معرفی شده که سهو می نماید. غالب روایات این تفسیر با حذف سلسلة سند، به تعبیر «مُعَنعَن » آمده است ؛
داوری (همانجا) تنها ۱۲۰ روایت مُسند یافته است . برخی ، با توجه به مسند بودن این روایات در نقل حسکانی در شواهدالتنزیل و با دقت در تاریخ کتابت نسخه های خطی که همگی از قرن دهم به بعد است ، احتمال داده اند که سلسلة اسانید بین قرن پنجم تا دهم حذف شده باشد (آقابزرگ طهرانی ، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۲۹۸؛
فرات کوفی ، مقدمة محمدکاظم ، ص ۱۶).
تفسیر فرات نخستین بار در ۱۳۵۴ در نجف به اهتمام و مقدمة شیخ محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد. این چاپ که در قم نیز افست شده است ، ۷۶۶ حدیث دارد. همچنین این تفسیر در ۱۴۱۰ در تهران به تصحیح محمدکاظم ، با ۷۷۵ حدیث ، چاپ شد.
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) همو، طبقات اعلام الشیعة : نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات ، چاپ علی نقی منزوی ، بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱؛
(۳) امین ؛
(۴) محمدمحسن بکائی ، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران ۱۳۷۴ ش ـ ؛
(۵) حسین بن حکم حبری ، تفسیر الحبری ، چاپ محمدرضا حسینی ، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛
(۶) حرّ عاملی ؛
(۷) عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی ، شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل ، چاپ محمدباقر محمودی ، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۸) خوانساری ؛
(۹) خوئی ؛
(۱۰) مسلم داوری ، اصول علم الرجال ، قم ۱۴۱۶؛
(۱۱) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ، ( بغداد ۱۳۷۰ ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(۱۲) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱؛
(۱۳) محمدبن علی علوی شجری ، فضل زیارة الحسین ( علیه السلام )، چاپ احمدحسینی ، قم ۱۴۰۳؛
(۱۴) فرات بن ابراهیم فرات کوفی ، تفسیر فرات الکوفی ، چاپ محمدعلی غروی اوردبادی ، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(۱۵) همان ، چاپ محمدکاظم ، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۶) عباس قمی ، فوائد الرضویه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ?( ۱۳۲۷ ش ) ؛
(۱۷) عبداللّه مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲؛
(۱۸) عبداللّه موحدی محب ، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی »، آینة پژوهش ، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸)؛
(۱۹) Me'ir Mikha'el Bar- Asher, Scripture and exegesis in early Ima ¦ m i ¦ -Shiism , Leiden ۱۹۹۹;
(۲۰) Wilferd Madelung, Der Imam al-Qa ¦ simibn Ibra ¦ h i ¦ m und die Glaubenslehre der Zaiditen , Berline ۱۹۶۵.
