تقویم‌التواریخ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقویم التواریخ، کتابی مختصر در
تاریخ عمومی از ابتدای عالم تا نیمه
قرن یازدهم می‌باشد.
این کتاب نوشته مصطفی بن عبداللّه چلبی معروف به حاجی خلیفه، مورخ و مؤلف ترک می‌باشد.
حاجی خلیفه رویدادهای مهم جهان را از
خلقت آدم علیه‌السلام تا
هجرت پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم بر مبنای تاریخگذاری‌گاه شماری، و حوادث یازده
قرن تاریخ اسلام را از هجرت تا ۱۰۵۸، به ترتیب سالشماری فراهم آورد.
وی در کشف الظنون
، تقویم التواریخ را تألیفی ترکی و فهرستواره‌ای برای کتب تاریخی، بویژه کتاب فَذْلَکَه خود خوانده و به چگونگی تدوین آن اشاره کرده است.
او با استفاده از کتب متداول
تاریخ، وقایع را فهرست مانند در جدولهایی تنظیم نموده و مطالب آن را در دو بخش (بخش اول در سه دفتر و بخش دوم در ده دفتر) نوشته است.
وی کتاب را در هجده جدول، بدون ذکر مآخذ، تنظیم کرده است: از
آغاز آفرینش تا
هجرت نبوی در هفت جدول و هریک از قرون اسلامی در یک جدول.
در طرح اولیه این اثر بین مؤلف و بعضی از مورخان ترک معاصر وی اختلاف نظر بوده است؛ ازینرو، حاجی خلیفه حجم مطالب هر صفحه را کم کرده و جداول را کنار نهاده و بدون تغییر در محتوای کتاب، آن را در تحریر جدید در چهار بخش تنظیم نموده است.
وی در تقویم التواریخ
، تاریخ تألیف کتاب را ۱۰۶۰ ذکر کرده که ظاهراً تاریخ تجدید تألیف آن است.
از تقویم التواریخ نسخه‌هایی در دست است که در آن‌ها متن تاریخ در جدول‌ها به فارسی و مقدمه و ضمائم به ترکی است.
نسخه‌ای از ترجمه فارسی این کتاب، از مترجمی ناشناخته در ۱۰۷۵، در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه
تهران (ش ۳۱۷۳) در ۸۵ برگ به خط نستعلیق بدون نام کاتب و مورخ وجود دارد.
این نسخه شامل حوادث تا ۱۰۵۸ است.
و ظاهراً از متن اصلی کتاب ترجمه شده است.
دو نسخه دیگر از این ترجمه فارسی در تهران وجود دارد که یکی مشتمل بر ذیل حوادث تا ۱۰۷۰ و دیگری مشتمل بر ذیل حوادث تا ۱۰۸۵ است.
دو نسخه از تقویم التواریخ در
استانبول هست؛ یکی از
حسین بن جعفر معروف به هزارفن (۱۰۲۰ـ ۱۱۰۳)، مورخ عثمانی و دوست حاجی خلیفه، که مشتمل بر ذیلی فارسی بر متن اصلی کتاب تا پایان ۱۰۷۸ است، دیگری نسخه‌ای در کتابخانه کوپریلی استانبول، به خط ابوبکربن محرّم
بوسنوی در ۱۰۸۱ که از متن اصلی استنساخ شده و بدون ذکر نام ذیل نویس است.
آنتوان گالان (۱۰۵۶ـ۱۱۲۷/ ۱۶۴۶ـ ۱۷۱۵)، مترجم و خاور‌شناس فرانسوی، در ۱۰۹۲ و ۱۰۹۳ برای ترجمه بخشهایی از کشف الظنون و تقویم التواریخ، از متن فارسی ذیل تقویم التواریخ هزارفن بهره جست.
تقویم التواریخ در ۱۱۴۶/ ۱۷۳۳ در استانبول به چاپ رسید.
این کتاب به زبانهای مختلف ترجمه شده است و به لحاظ ایجاز و اعتبار، از مصادر مستشرقان، از جمله
برنهارد دورن (۱۲۲۰ـ ۱۲۹۸/ ۱۸۰۵ـ ۱۸۸۱)، بوده است.
(۱) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه، ترجمه تقویم التواریخ: سالشمار وقایع مهم جهان از آغاز آفرینش تا سال ۱۰۸۵ ه. ق، از مترجمی ناشناخته، چاپ میرهاشم محدّث، تهران ۱۳۷۶ش.
(۲) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۳) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۴) مصطفی بن عبداللّه حاجی خلیفه، تقویم التواریخ.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تقویم‌التواریخ»، شماره۳۷۶۲.
