توحیدخانه (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توحید خانه، محل اجتماع و استقرار صوفیان در عصر صفوی در اصفهان بوده است.
توحید خانه از لحاظ انگیزه تأسیس و نیز آیین ها و مراسمی که در آن انجام می شده، با مکان هایی مانند خانقاه، زاویه و صومعه که بیشتر سلوک فردی صوفیان باعث تأسیس و رونق آنها بوده، تفاوت داشته است.
نخستین گزارش توصیفی از توحید خانه را شاردن ــ که در اواخر سلطنت شاه عباس دوم صفوی (۱۰۵۲ـ۱۰۷۷) و دوره شاه سلیمان (۱۰۷۷ـ ۱۱۰۵) در ایران اقامت داشته ــ در سفرنامه خود آورده است.
به نوشته او (شاردن، ج ۷، ص ۳۷۰ـ۳۷۱)، صوفیان در یکی از خیابان هایی که به عالی قاپو منتهی می شده، سکونت داشتند و روزهای جمعه در مکانی در همان خیابان جمع می شدند و عبادت می کردند.
وی (شاردن، ج ۷، ص ۳۷۱) نام این مکان را به غلط "Taous can" ضبط کرده است. اقبال یغمایی، مترجم سفرنامه، آن را در متن به همان صورت «طاووس خانه » و در پانویس به صورت «طاعت خانه » ذکر کرده است (شاردن، ترجمه فارسی، ج ۴، ص ۱۴۴۶).
این اشتباه به تحقیقات متأخر نیز سرایت کرده، به طوری که گاه نام توحید خانه و طاووس خانه یا «گنبد طاووس » به یک مکان اطلاق شده است (رفیعی مهرآبادی، ص ۳۷۴)، حال آنکه طاووس خانه که وحید قزوینی آن را در عباسنامه (وحیدقزوینی، ص ۲۴۹ـ ۲۵۰) وصف کرده، باغ وحش و عمارتی در کنار پل شاه (پل خواجو) مشرف به زاینده رود بوده که شاه عباس دوم آن را بنا کرده بوده است (عاشق سمنانی، ص ۱۹۵ـ۲۰۳).
مینورسکی (میرزا سمیعا، تعلیقات، ص ۱۲۶ پانویس ۲) نیز به اشتباه شاردن اشاره کرده و ضبط درست آن را توحید خانه دانسته است.
در باره بانی و تاریخ تأسیس توحید خانه، در منابع اختلاف وجود دارد :
در دستورالملوک میرزا رفیع انصاری (میرزا رفیعا)، تأسیس و بنای توحید خانه به طور ضمنی به شاه اسماعیل اول صفوی (حک : ۹۰۷ـ۹۳۰) نسبت داده شده است.
به گفته وی، شاه اسماعیل که به علت مشاغل سلطنتی عملاً از ارشاد مریدان بازمانده بود، صاحب منصبی رسمی و غیر نظامی با عنوان «خلیفة الخلفا» تعیین کرد تا در توحید خانه به ارشاد صوفیان و سالکان بپردازد (انصاری مستوفی الممالک، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸).
حسینی استرآبادی، مورخ روزگار شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵ـ ۱۱۳۵) در تاریخ سلطانی، دستور بنای توحید خانه را به شاه عباس کبیر (حک : ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) نسبت داده است (حسینی استرآبادی، ص ۱۳۴). به نوشته نه چندان قابل قبولِ رستم الحکما (رستم الحکما، ص ۱۹۷)، طهماسب قلی خان قرخلو (نادر افشار)، به دستور طهماسب دوم صفوی (حک : ۱۱۳۵ـ ۱۱۴۵)، در شهر اصفهان پشت عمارت عالی قاپو، گنبدی وسیع برای «صوفیان صافی ضمیر صاحب ذکر» بنا کرد و آن را توحید خانه نامید.
در دوره صفوی، نظارت بر امور صوفیان توحید خانه برعهده خلیفة الخلفا بود (انصاری مستوفی الممالک، ص ۳۰۷ـ ۳۰۸؛ میرزا سمیعا، ص ۵۵؛ میرزا سمیعا؛ میرزا سمیعا، تعلیقات مینورسکی، ص ۱۲۵ـ ۱۲۶؛ نصیری، ص ۳۶).
به گفته میرزا رفیع انصاری (میرزا رفیع انصاری، ص ۳۰۸)، از جمله وظایف خلیفة الخلفا، تعلیم ذکر جَلی و خفی و آداب طریق به صوفیان، امر به معروف و نهی از منکر، تعیین عمله توحید خانه و نیز توزیع طعام و حلوا و شمع توحید خانه و ضبط نذورات در سفر و حضر بوده است.
خلیفة الخلفا به منزله استاد شاه بود و از میان صوفیان، خلیفه و مرشد انتخاب می کرد و آنان را به ایالات مختلف می فرستاد (میرزا سمیعا، تعلیقات مینورسکی، ص ۱۲۵؛ نصیری، ص ۳۶) و هرکس که از وی منصبی می گرفت، می بایست نذری (از نقد و جنس و شیرینی) به توحید خانه می آورد و میان صوفیان و مجاوران توحید خانه تقسیم می کرد و دویست دینار از وجه آن را در کفگیری طلایی می گذاشت و به خلیفه توحید خانه می داد تا نزد پادشاه ببرد (انصاری مستوفی الممالک، ص ۳۰۸؛ نصیری، ص ۳۶).
بر اساس منابع موجود، آیین ها و مراسم توحید خانه بدین شرح بوده است :
صوفیان بایست هر عصر در توحید خانه حاضر و به ذکر و فاتحه خوانی مشغول می شدند.
عصر روز پنجشنبه امرا و بیگلربیگیان و خان ها و سلاطین و عمّال هر ولایت، «تاج بی جیقه و طومار» و به تعبیر میرزاعلی نقی نصیری، «تاج وَهّاج »، بر سر می نهادند و در توحید خانه به نیت سلامتی شاه، حمد و سوره می خواندند.
اگر کسی از این رسوم تخلف می کرد، بایست به صوفیان وجهی می پرداخت. این آداب، حتی در سفرها نیز رعایت می شد و «ناظران بیوتات»، چادر توحید خانه و فرش و غذا و دیگر مایحتاج سفر را برای صوفیان فراهم می کردند (مستوفی الممالک، ص ۳۰۸؛ نصیری، ص ۳۶).
در منشآت (موجود در کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۲۵۰۶) که ظاهراً همان تحفه شاهی نصیری طوسی (نسخه پاریس، عکس ش ۳۵۳۵؛ دانش پژوه، ج ۱، ص ۲۲۳؛ دانش پژوه، ج۱، ص ۲۲۵) است، فرمانی با عنوان «حکم اشرف در باب نسق توحید خانه صوفیان » آمده که طبق آن ذاکر توحید خانه باید ذکر بگوید و سوره فاتحه را قرائت کند و ستایشنامه ای را که در آن نام پیران سلسله از شیخ شهاب الدین اهری تا شاه عباس دوم آمده است، بخواند (انصاری مستوفی الممالک، یادداشت های دانش پژوه، ص ۵۶۳).
بنا بر گزارشی که در ذیل تاریخ عالم آرای عباسی (اسکندر منشی و واله اصفهانی، ص ۱۴۵) زیر وقایع سال ۱۰۴۳ آمده، وابستگان دربار صفوی در صورت ارتکاب جرم بایست برای اعتراف و استدعای عفو از مرشد کامل به توحید خانه پناه می بردند و تا رضایت دادن او در آنجا می ماندند.
نظارت بر دروازه مقدّس عالی قاپو ــ که پناهندگان در آن بست می نشسته اند ــ نیز برعهده صوفیان توحید خانه بوده است (شاردن، ج ۷، ص ۳۷۱).
هرگاه به شخصی ظلم می شده یا وی درخواستی داشته، در درگاه مقدّس دولت خانه پادشاه رو به قبله می ایستاده و تاجی بر سر می نهاده و تا از جانب شاه جوابی نمی رسیده، سخن نمی گفته و غذا نمی خورده و جز در نماز نمی نشسته است.
صوفیان توحید خانه این حال را به شاه گزارش می دادند و خلیفة الخلفا، پاسخ شاه را به وی ابلاغ می کرد. چنانچه پاسخی نمی رسید، آن شخص باید آنقدر در آنجا می ایستاد تا حاجتش بر آورده شود و اگر پیش از روا شدن حاجت می رفت، صوفیان او را به سبب رعایت نکردن آداب و حرمت توحید خانه، تنبیه می کردند و از او ترجمانی (تاوان یا جریمه نقدی) می گرفتند، بدین ترتیب، آن شخص ناچار بود که صوفیان را به نحوی راضی کند و از این راه، صوفیان توحید خانه استفاده هنگفتی می بردند (نصیری، ص ۳۷؛ میرزا سمیعا، تعلیقات مینورسکی، ص ۱۲۶).
کمپفر که در ۱۰۹۵ در اصفهان بوده، گفته است که طبق رسمی قدیمی، صوفیان جمعه ها در محل بست، خاندان صفوی را دعا می کرده اند. وی بی آنکه از توحید خانه نام ببرد، از بقعه ای یاد کرده که گنبدی مرتفع بر فراز آن بوده است. این بقعه هشت ضلع داشته و از هر دو ضلع آن یکی بدون دیوار بوده است (کمپفر، ص ۲۰۲؛ کمپفر، ص ۲۰۵).
چنانکه از تحقیقات و حواشی مینورسکی بر تذکرة الملوک میرزا سمیعا برمی آید، توحید خانه تنهاجنبه آیینی ومذهبی نداشته، بلکه وظیفه اصلی صوفیان ودرویشان توحید خانه اصفهان،حفاظت از جان شاه بوده است و اینان بخشی از سپاه محسوب می شده اند.
صوفیان توحید خانه، نگهبان مدخل اصلی قصر و حصار خارجی آن بودند و از شاه هنگامی که بدون همراه از قصر خارج می شد، حراست می کردند (میرزا سمیعا، مقدمه مینورسکی، ص ۳۳؛ میرزا سمیعا، تعلیقات، ص ۱۲۶؛ شاردن، ج ۷، ص ۳۷۰).
باستانی پاریزی در مقدمه تذکره صفویه کرمانِ مشیزی (مشیزی، ص ۳۰ـ۳۱) روایتی در باره انتخاب حاکم کرمان ذکر کرده است که اگر صحیح باشد، دامنه اختیارات و نفوذ سیاسی صوفیان توحید خانه را تا حد تصمیم گیرندگان مسائل مهم مملکتی ارتقا می بخشد (مشیزی، ص ۶۲۵ـ۶۳۰)، با این همه بنا بر گزارش سانسون که در سال های آخر دوران سلطنت شاه سلیمان مقیم ایران بود، در اواخر دوره صفویه، صوفیان قدر و منزلت پیشین را از دست دادند و جز به مشاغل باربری و مهتری و نسقچی گری به کاری برتر گمارده نمی شدند (سانسون، ص ۵۷).
به هرحال، توحید خانه به عنوان جزئی از مجموعه سلطنتی عالی قاپو تا زمان شاه سلطان حسین صفوی برقرار بود.
در زمان او صوفیان از توحید خانه اخراج شدند و به دستور او توحید خانه نیز توقیف و تعطیل شد (رهربرن، ص ۵۷ـ ۵۸ به نقل از تاریخ طهماسبیه). پس از آن جز گزارش مغشوش رستم الحکما در باره اقدام نادر افشار به دستور طهماسب صفوی برای بازگشایی توحید خانه، اطلاع دیگری در دست نیست.
در عصر قاجار نیز به طور کلی مراکز صوفیه و درویشان، رونق چندانی نداشته است (شیروانی، ص ۱۶؛ کیانی، ص ۲۴۱).
در آثار معاصر، نام توحید خانه اصفهان در زمره باغ های اصفهان آمده است، از جمله در کتاب تاریخ اصفهان و ری تألیف جابری انصاری (جابری انصاری، ص ۳۵۵).
در گنجینه آثار تاریخی اصفهان آمده است که باغ توحید خانه، باغی است پشت عالی قاپو و تالار طویله و در وسط آن گنبد بسیار وسیع و عجیب و مرتفعی قرار دارد که می گویند مقام توحید خانه «کُمَّلین » (کاملان) و موحدان آن زمان بوده است (هنرفر، ص ۷۵۲).
در دوره پهلوی، باغ و ساختمان آجری توحید خانه ــ که عوام آن را «گنبد شیرگویا» می گفتند ــ تبدیل به زندان شهربانی شد (رفیعی مهرآبادی، ص ۳۷۴؛ مقدس، ص ۱۳؛ زندان اصفهان، ص ۶۷).
در اواخر سلطنت پهلوی دوم، به دستور فرح پهلوی، مجموعه توحید خانه و ساختمان های اطراف آن که بناهایی متعلق به دوره قاجار بود جهت تأسیس دانشکده پردیس در نظر گرفته شد و در ۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵ش، دانشکده تأسیس شد.
امروزه در این دانشکده، از بنای توحید خانه به عنوان تالار اجتماعات و محل برگزاری کلاس های مرمت،معماری، نقاشی و غیره استفاده می شود.
معماری توحید خانه و محوطه آن ــ بجز آنچه در دوره صفوی احداث شده و شامل بنای گنبد و قسمت هایی از صحن یا حیاط جنوبی و جرز و دهنه های باقیمانده از دیوار شمالی متصل به عالی قاپو بوده است ــ به این شرح است :
۱) بناهای خشت و گلی با نمای آجری و طاقهای جناغی در جبهه های شمالی، غربی و جنوب شرقی. در سه جبهه شمال، شرق و جنوب محوطه، راهرو باریکی به عرض ۱۸۰ سانتیمتر با جرزهایی به قطر تقریبی یک متر وجود دارد. نمای بیرونی دارای قوس های نیم دایره است که در دوره دوم شاهان قاجار (از ناصرالدین شاه به بعد) به اقتباس از اروپاییان ساخته شده است.
۲) ساختمان هایی که به علت تغییر کارکرد، تغییر شکل یافته اند و پوشش مسطح دارند و راهرو آن ها را به ایوان تبدیل کرده اند.
۳) معماری دوره های اخیر که بیشتر با استفاده از آجر و سیمان اتاق هایی در فضای باغ ساخته اند یا فضاهای بزرگتر را به فضاهای کوچکتر تقسیم کرده اند.
قسمت داخلی گنبد توحید خانه، دوازده ضلعی است و برای تبدیل پلان چند ضلعی به دایره، طاقنماهایی ساخته شده که در لبه این طاقنماها نواری به عرض سه تا چهار سانتیمتر به رنگ قرمز دیده می شود.
در بالای این قسمت، کتیبه ای از گچ مشتمل بر صلوات چهارده معصوم با خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دیده می شود و در بالا و پایین آن نواری تزئینی از گل و بته ترسیم شده است. از تاریخ تحریر کتیبه و کاتب آن اطلاعی در دست نیست (مقدس، ص ۱۴ـ۱۷).
غیر از توحید خانه اصفهان، در برخی منابع، از دو بنای دیگر نیز با عنوان توحید خانه یاد شده است :
۱) توحید خانه بایزید بسطامی. اعتماد السلطنه (متوفی ۱۳۱۳) در وصف آرامگاه بایزید از توحید خانه و عبادتگاه بایزید در سمت غربی مرقد وی نام برده است (اعتماد السلطنه، ج ۱، ص ۶۹ـ۷۰). کتیبه بالای درِ میانی آن، نام بانی و تاریخ ۷۰۲ را نشان می دهد که احتمالاً سال احداث یا نوسازی آن است. از این عمارت با عنوان «صومعه » نیز یاد شده است.
با توجه به تاریخ موجود در این کتیبه، دستِکم تا قرن هشتم، این مکان به توحید خانه مشهور نبوده و به احتمال زیاد در زمان اعتماد السلطنه، به این نام خوانده شده است (اعتماد السلطنه، ج ۱، ص ۷۰).
۲) رواق توحید خانه حرم رضوی.
بخشی از تکیه در عثمانی نیز سماع خانه یا توحید خانه نامیده می شود (دائرة المعارف جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل "Tekke").
-----------------------------------------
(۱) اسکندر منشی و محمدیوسف واله اصفهانی، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ش ؛
(۲) محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش ؛
(۳) محمد رفیع انصاری مستوفی الممالک، دستورالملوک، چاپ محمدتقی دانش پژوه، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۱۶، ش ۳ (بهمن ۱۳۴۷)، ش ۵ و ۶ (مرداد۱۳۴۸)؛
(۴) محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، (اصفهان) ۱۳۲۱ش ؛
(۵) حسین بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی،چاپ احسان اشرافی، تهران ۱۳۶۶ش ؛
(۶) محمدتقی دانش پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ش ؛
(۷) محمدهاشم رستم الحکما، رستم التواریخ، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۴۸ش ؛
(۸) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ش ؛
(۹) کلاوس میشائل رُهربرن، نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۵۷ش ؛
(۱۰) «زندان اصفهان »، ماهنامه وحید، سال ۱، ش ۷ (تیر ۱۳۴۳)؛
(۱۱) مارتین سانسون، سفرنامه سانسون : وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، ترجمه تقی تفضلی، تهران ۱۳۴۶ ش ؛
(۱۲) ژان شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ش ؛
(۱۳) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، حدائق السیاحة، تهران ۱۳۴۸ش ؛
(۱۴) میرمحمدمنصور عاشق سمنانی، «تعریف طاووس خانه »، چاپ محمدتقی دانش پژوه، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۸ (۱۳۵۱ش)؛
(۱۵) انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ش ؛
(۱۶) محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، تهران ۱۳۶۹ش ؛
(۱۷) میرمحمدسعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ش؛
(۱۸) محمد مقدس، «توحید خانه اصفهان »، آگاهی نامه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ش ۳۴ (مهر ۱۳۵۷)؛
(۱۹) علی نقی نصیری، القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد۱۳۷۲ش ؛
(۲۰) محمدطاهربن حسین وحیدقزوینی، عباسنامه، یا، شرح زندگانی ۲۲ ساله شاه عباس ثانی (۱۰۵۲ـ۱۰۷۳)، چاپ ابراهیم دهگان، اراک ۱۳۲۹ش ؛
(۲۱) لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ش ؛
(۲۲) جان‌شاردن، سفر شوالیه شاردن در ایران و جاهای دیگر شرق، ویرایش ال لنگلز، پاریس ۱۸۱۱؛
(۲۳) دائرة المعارف جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل "Tekke" ، توسط ناتالی کلیر؛
(۲۴) میرزا سميعا، تذکرة الملوک : کتابچه راهنمای دولت صفوی (حدود ۱۱۳۷/۱۷۲۵)، ترجمه و توضیح ولادمیر فدروویچ مینورسکی، کمبریج ۱۹۸۰؛
