توزی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَوَّزی، ابومحمد عبدالله بن محمد بن هارون، راوی و لغت‌شناس سدۀ ۳ق/۹م بود. وی را گاه توَّجی و یا به اشتباه، ثَورِی نیز خوانده‌اند (ابوحیان توحیدی، الامتاع، ج۳، ص۱۳؛ سیوطی، المزهر، ج۲، ص۴۰۷؛ بغدادی، هدیه، ج۱، ص۴۴۰). نسبت وی به شهر تَوَّز (یا تَوَّج) از توابع فارس می‌رسد (یاقوت، بلدان، ج۱، ص۸۹۴). او از موالی قریش بود، به همین سبب گویا در روزگار خود، به قریشی نیز شهرت داشته است (زبیدی، ص۱۰۶؛ یغموری، ص۲۱۵؛ مفضل بن محمد، ص۸۰؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶). وی با مادر ابو ذکوان نحوی (د ۳۴۱ق) ازدواج کرد. گویند ابوذکوان شعر را نزد وی فرا گرفت (یغموری، ص۲۱۵؛ ابن‌انباری، ص۱۱۹؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶).
در روزگار توزی دو مکتب ادبی بصره و کوفه به نهایت شکوفایی خود رسیده، و علمای بزرگی در هر دو مکتب پدیدار شده بودند. او نیز در آن زمان نزد استادانی چون ابوعبیده معمر بن مثنى (د ح ۲۱۰ق)، اصمعی (د ۲۱۶ق)، سعید بن مسعدۀ اخفـش (د ۲۱۵ق) و ابوزیـد سعید بن اوس انصاری (د ۲۱۵ق) ــ که همه پیرو مکتب بصره بودند ــ کسب علم کرد و الکتاب سیبویه را نزد ابوعمر جَرْمی خواند (ابوطیب، ص۷۵؛ ابن‌انباری، ص۱۱۹؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶؛ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۸۹۴) و در این دانش بدانجا رسید که در کتابهای نحو، او را در بالاترین طبقات نهادند (ابوطاهر مقری، ص۶۰؛ ابوطیب، ص۷۵؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶). مبرد (د ۲۸۵ق) نیز وی را از ریاشی (د ۲۵۷ق) و مازنی (د ۲۴۶ق) برتر دانسته، و گفته است: کس را آگاه‌تر از وی در شعر ندیدم (یغموری، ص۲۱۵؛ ابن‌انباری، ص۱۱۹؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶).
توزی سرانجام به یُمن دانش خود به دربار خلیفه واثق و مجالس ادبی او راه یافت. با این وجود، گاه روایات حاکی از آن است که وی دچار لغزش‌های لغوی و نحوی فراوان می‌شده است؛ از جمله می‌توان از مجلس مازنی و توزی نزد خلیفه واثق (ابوطاهر مقری، ص۶۴؛ نشوان، ص۴۵_۴۶)، داستان ابوحاتم سجستانی و توزی نزد سعید اخفش (زجاجی، ص۱۱۷_۱۱۸؛ یغموری، ص۹۸_۹۹؛ ابوحیـان غرناطـی، ص۱۶۰) یاد کـرد که به این لغـزش‌هـا اشاره دارند.
گویا توزی اندکی با زبان‌های فارسی و نبطی آشنا بوده است. پیداست که مراد از نبطی مردم نابود‌شدۀ جنوب شام که پایتخت ایشان پترا بوده است، نیست؛ دانشمندان مسلمان تمامی ساکنانِ آرامی بین‌النهرین را نبطی می‌خواندند که زبان بیشتر آنان سریانی بود. در روایتی آمده که به ادعای وی، هر نامی از نام‌های انواع خرما که در آن حرف باء باشد، نبطی است، مانند «بربنا» و «بارسما»، و هر اسمی که آخر آن الف و نون باشد، فارسی است، مانند «حرکان»، «جِیسوان» و «بندادجان» (یغموری، ص۲۱۷). هیچ‌یک از منابع، توزی را شاعر نخوانده‌اند؛ با این همه، اشعاری چند از وی در منابع پراکنده است (ابوحیان توحیدی، البصائر و الذخائر، ج۲، ص۶۴۶؛ یغموری، ص۲۱۶؛ ابن‌حمدون، ص۳۷۰۵_۳۷۰۶؛ مبرد، الفاضل، ص۷۸؛ مبرد، الفاضل، ص۸۲؛ مبرد، الکامل، ج۱، ص۵۰؛ مبرد، الکامل، ج۱، ص۱۱۳؛ عبدالله توزی، «الاضداد»، ص۱۷۲).
خالد نجار در یک دو بیتی به هجو وی برخاسته است (یغموری، ص۵۷؛ سیوطی، بغیة...، ج۲، ص۶۱؛ صفدی، ج۱۷، ص۵۲۱).
آنچه سبب شده که نام توزی در متون ماندگار شود، روایت‌های بسیاری است که از وی برجای مانده است (مثلاً ابوالفرج اصفهانی بیش از ۲۳ بار، ابوعلی قالی حدود ۲۰ بار، یا مبرد که بسیاری از روایت‌های خود را از وی نقل کرده است، مثلاً در الفاضل حدود ۱۴ بار و در الکامل ۳۱ مورد) و بیشتر شامل نقل قول از استادانش چون اصمعی و ابوعبیده معمر بن مثنى است. البته برخی از این روایت‌ها بر اشتباهات یا عدم اطلاع استادان وی از موضوعی دلالت دارد (یغموری، ص۲۱۶؛ ابوطاهر مقری، ص۷۳_۷۴؛ ابوالفرج، ج۱۸، ص۲۰۶)؛ نیز نشان می‌دهد که توزی را با ایشان مداعباتی بوده است (یغموری، ص۱۱۰؛ ابوالفرج، ج۷، ص۲۵۳).
توزی شاگردانی داشته است که از او بسیار روایت کرده‌اند؛ از جمله می‌توان به عثمان بن سعید اشناندانی و بهاءالدین عسقلانی اشاره کرد (یاقوت، ادبا، ج۱۱، ص۲۳۱؛ مرزبانی، ص۸۵؛ مرزبانی، ص۱۲۵؛ مرزبانی، ص۱۵۰؛ مرزبانی، ص۱۷۳). وی در ۲۳۰ق (زبیدی، ص۱۰۶؛ مفضل بن محمد، ص۸۰؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶) و به روایتی دیگر در ۲۳۸ق (ابن‌انباری، ص۱۲۰؛ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۸۹۴) درگذشت.
آثـار: «الاضداد»، رسالۀ کوچکی است در ۲۴ صفحه که محمدحسین آل یاسین آن را در مجلۀ المورد (۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م) به چاپ رسانیده است. توزی در این کتاب به شرح کلماتی که بر دو معنای متضاد دلالت دارند، پرداخته است و با روایتی از ابوعبیده آغاز می‌شود. در این کتاب به آیات قرآنی، شعر شاعران و دیگر شواهد لغوی نیز استناد شده است.
دیگر آثار وی که یافت نشده، این‌هاست: الامثال؛ الخیل و اسنانها و عیوبها و اضمارها و من نسب الی فرسه و سبقها (ابن‌ندیم، ص۶۳)؛ کتاب فعلت و افعلت؛ النوادر (بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۲۹۴؛ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳۲۰؛ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۳۴۶؛ قفطی، ج۲، ص۱۲۶؛ سیوطی، بغیة...، ج۲، ص۶۱؛ صفدی، ج۱۷، ص۵۲۱).
فهرست منابع:
(۱) ابن‌انباری، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م؛
(۲) ابن‌حمدون، التذکرة الحمدونیه، لوح فشردۀ الموسوعة الشعریه؛
(۳) ابن‌ندیم، الفهرست؛
(۴) ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسه، به کوشش احمدامین و احمد زین، قاهره، ۱۹۴۴م؛
(۵) ابوحیان توحیدی، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، مکتبة اطلس؛
(۶) ابوحیان غرناطی، تذکرة النحاة، به کوشش عفیف عبدالرحمان، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛
(۷) ابوطاهر مقری، اخبار النحویین، لوح فشردۀ الموسوعة الشعریه؛
(۸) ابوطیب لغوی، مراتب النحویین، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م؛
(۹) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش عبدالکریم عزباوی، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م؛
(۱۰) بغدادی، ایضاح المکنون؛
(۱۱) بغدادی، هدیه؛
(۱۲) عبدالله توزی، «الاضداد»، به کوشش محمدحسین آل یاسین، المورد، بغداد، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م؛
(۱۳) محمد زبیدی، طبقات النحویین، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م؛
(۱۴) عبدالرحمان زجاجی، الامالی، به کوشش عبدالسلام هارون، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
(۱۵) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۵م؛
(۱۶) سیوطی، المزهر، به کوشش محمداحمد جادالمولى و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م؛
(۱۷) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش دُرتئاکراولسکی، ویسبادن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛
(۱۸) علی قفطی، انباه الرواة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م؛
(۱۹) محمد مبرد، الفاضل، لوح فشردۀ الموسوعة الشعریه؛
(۲۰) محمد مبرد، الکامل، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم و سید شحاثه، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م؛
(۲۱) محمد مرزبانی، اشعار النساء، لوح فشردۀ الموسوعة الشعریه؛
(۲۲) مفضل بن محمد، تاریخ العلماء النحویین، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، جیزه، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م؛
(۲۳) نشوان حمیری، الحور العین، به کوشش کمال مصطفى، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م؛
(۲۴) یاقوت حموی، ادبا؛
(۲۵) یاقوت حموی، بلدان؛
(۲۶) یوسف یغموری، نور القبس المختصر من المقتبس مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م؛
