• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تکیه دولت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تکیه دولت (یا تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی)، بنایی است که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری و روضه خوانی ایام عاشورا در تهران برپا شد.


ساخت آن از ۱۲۸۵ تا حدود ۱۲۹۰ به طول انجامید. تکیه دولت را دوستعلی خان معیّرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایه ای بالغ بر سیصد هزار تومان بنا کرد.
[۱] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۸۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۲] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۳] دوستعلی معیّرالممالک، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، ج۱، ص۱۳، چاپ خدیجه نظام مافی، تهران ۱۳۶۱ش.
[۴] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۸، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.

بر اساس نقشه عبدالغفار نجم الملک (نجم الدوله) از تهران در ۱۳۰۹ به نقل منصوری فرد، این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت
[۵] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۰، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
[۶] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۷ نقشه ش ۲، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
که قبلاً در محل آن، «انبار دولتی ارگ شهر» مستقر بود (نقشه کرشیش اتریشی از تهران در ۱۲۷۵ به نقل منصوری فرد ).
[۷] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۷ نقشه ش ۱، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
[۸] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۸۷، تهران ۱۳۴۹ ش.


ساختمان تکیه دولت مدور و آجری به قطر تقریبی شصت متر و به ارتفاع ۲۴ متر بود.
[۹] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
این ساختمان، سه طبقه ، و با سردابه چهار طبقه، داشت.
[۱۰] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
مساحت آن حدود ۸۲۴، ۲ متر مربع بود.
[۱۱] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
[۱۲] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
[۱۳] محمدامین ریاحی، هنرهای زیبا در ایران امروز، ج۱، ص۱۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۷۱ (شهریور ۱۳۴۷).

پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد.
[۱۴] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۰، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
[۱۵] کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۳، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.


۲.۱ - ورودی ها

تکیه دولت سه ورودی داشت :
ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سردری جناغی؛
ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی پوشیده شده بود
[۱۶] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۱ـ۵۷۲، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
[۱۷] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
[۱۸] امیرحسین ذاکرزاده، سرگذشت طهران: گزیده ای از آداب و رسوم مردم طهران، ج۱، ص۱۲۹، تهران ۱۳۷۳ ش.

ورودی سوم، راهرو پر پیچ وخم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.
[۱۹] کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۲، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۰] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.


۲.۲ - طاق ها و اتاق ها

در اطراف صحن، بیست طاق (هر یک به عرض هفت ونیم متر) با دیوارها و ستونهای کاشی کاری قرار داشت و روی طاق ها اتاق هایی در دو طبقه ساخته شده بود.
اتاقهای طبقه اول ویژه وزرا و حکام ولایات بود که با نظارت ناظر ( کارپرداز کاخ ، فراش باشی ) میان ایشان تقسیم می‌شد.
[۲۱] اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ج۱، ص۱۹۰، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۲] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۲۳] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۸۷، تهران ۱۳۶۳ ش.

اتاق های طبقه دوم اُرُسی داشت و مخصوص بانوان حرم بود.
[۲۴] ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).

طبقه سوم، جایگاه نقاره چی ها بود که با نرده ای حفاظت می‌شد.
[۲۵] اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ج۱، ص۱۹۳، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۶] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.

اتاقِ شاه در طبقه دوم، ارتفاع بیش‌تر و سردر و سقف بلندتری داشت.
[۲۷] سمیوئل گرین ویلر بنجامین، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ج۱، ص۲۸۹، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران ۱۳۶۳ ش.

هنگام اجرای تعزیه پرده توری سیاهی در برابر غرفه شاه می‌کشیدند.
[۲۸] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۶۰ ش.

ورود به اتاق ها و خروج از آن‌ها از طریق راهروهای پشت آن‌ها صورت می‌گرفت.
[۲۹] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۷، تهران ۱۳۴۹ ش.


۲.۳ - صحن مرکزی

صحن مرکزی را داربستی از الوار و تیرهای چوبی می‌پوشاند که با بست ها و تسمه های آهنی درهم چفت شده و بر روی دیوارهای بنا تعبیه شده بود و سقفی گنبدی را بر روی صحن تشکیل می‌داد که در مواقع لزوم چادر کرباسی ضخیمی بر روی آن می‌کشیدند.
[۳۰] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۲، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
[۳۱] محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
[۳۲] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).

پس از آن‌که چوب بستها از چند جا شکست، مهندس بتن فرانسوی به فرمان مظفرالدین شاه نیم قوس هایی آهنی به جای قوس های چوبی کار گذاشت.
نیم قوس های آهنی دوازده عدد بود که هر کدام از پنج تکه مجزا تشکیل و با پیچ و مهره به هم وصل می‌شد و دیگر به پشت بندهای آجری در سقفِ اتاق های تکیه احتیاجی نبود.
[۳۳] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۴، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۳۴] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۶، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.

در زمان مظفرالدین شاه (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) چون بیم آن می‌رفت که فشار پوشش باعث خرابی بنا شود، برای کاهش فشار ، طبقه آخر را خراب کردند.
[۳۵] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۳۶] یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج ۲ تصویر ۶ـ۱۳، عکاسی علی خادم، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ ش.


۲.۴ - سکوی صحن

در وسط صحن تکیه، سکوی گردی به شعاع تقریبی نه و نیم متر و ارتفاع تقریبی یک متر با ازاره سنگی منقوش با قاب و شمسه قرار داشت که سطح آن [[|آجر فرش]] بود. در این ازاره دریچه‌هایی تعبیه شده بود که احتمالاً به زیر زمین گشوده می‌شد.
[۳۷] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۴، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۳۸] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴ ـ ۵۷۵، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.

در دوطرف سکو دو پلکان سه پله ای قرار داشت.
[۳۹] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۵، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
[۴۰] یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج ۲ تصویر ۶ـ۳، عکاسی علی خادم، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ ش.


۲.۵ - بخش های اختصاصی

دور سکو، محوطه ای به عرض تقریبی شش متر برای عبور اسب ها و دسته های موسیقی منظور شده بود.
پلکانی در شش ردیف با یک پیش آمدگی دور تا دور صحن و متصل به ساختمان مدور تکیه قرار داشت که مشرف بر صحن مرکزی و سکوی آن بود. این بخش، مخصوص زنان بود.
[۴۱] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
[۴۲] ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۳۰۰، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
[۴۳] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۶۳ ش.


۲.۶ - منبر تکیه

در تکیه، منبری بیست پله ای
[۴۴] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷ چهارده پله، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
قرار داشت که دو دیواره جانبی آن از مرمر یکپارچه بود. بلندی آن حدود یک طبقه تکیه بود و به سفارش «معیّرالممالک» در یزد ساخته شده بود.
[۴۵] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۴۶] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
این منبر را در زمان انقلاب مشروطه از تکیه خارج کرده و در میدان توپخانه گذاشته بودند و شیخ فضل اللّه نوری بر آن سخنرانی می‌کرد.
[۴۷] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۱۶۱، تهران ۱۳۶۳ ش.


۲.۷ - سقاخانه

در چهار طرف تکیه، حوض های پر آبی قرار داشت که نوجوانانی با لباس عربی، غالباً بر اساس نذر والدینشان، سقاییِ حاضران در تکیه را بر عهده داشتند.
[۴۸] اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ج۱، ص۱۹۱، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.

در زمستان برای تأمین گرما در چند جا منقل می‌گذاشتند.
[۴۹] کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۵، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.


بر اساس وصف هایی که از فضای داخلی تکیه دولت برجا مانده است، می توان گفت که تزئین در آن بیش از معماری کلی و نمای بیرونی اهمیت داشته است، به ویژه استفاده از شمعدان های چند شاخه و دیوارکوب ها و چلچراغ ها و شمع ها و مانند اینها که نورپردازی فضای تکیه را چشمگیر می‌کرد.

۳.۱ - تأمین نور

چلچراغی در وسط سقف قرار داشت
[۵۰] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
که چندی با نیروی برق روشن می‌شد.
[۵۱] سمیوئل گرین ویلر بنجامین، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ج۱، ص۲۹۸، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵۲] جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ج۱، ص۴۳۴، ترجمه غ وحید مازندرانی، تهران ۱۳۴۹ ش.

بخشی از نور تکیه، به ویژه سکوی وسط، از چراغ های لاله فنری با کاسه بلور که فراش ها حمل می‌کردند، تأمین می‌شد.
[۵۳] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۶، تهران ۱۳۶۰ ش.

تعداد شمع هایی که در تکیه افروخته می‌شد، به حدی بود که با مقاطعه جمع آوری پیه و گچ شمع های سوخته و نیمه سوخته، بخشی از مخارج روضه خوانی تأمین می‌گردید.
[۵۴] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۳۰۳، تهران ۱۳۶۰ ش.

گذشته از منابع نور، داخل تکیه را با تاج های گل و پارچه‌ها و قالی های گرانبها و آیینه می‌آراستند.
[۵۵] کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۳، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۵۶] ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۲۹۹، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).


۳.۲ - تزئین اتاق ها

تزئین هریک از طاق ها بر عهده یکی از رجال بود و رقابت میان آنان به شکوه بیش‌تر آرایه‌ها منجر می‌شد. بخش هایی نیز به درویشان اختصاص داشت که با تخت پوست ، کشکول ، بوق و تسبیح تزئین می‌شد.
[۵۷] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۳۰۱، تهران ۱۳۶۰ ش.
شاه نیز اثاثی خاص تکیه دولت تدارک دیده بود.
[۵۸] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۱۴۰، تهران ۱۳۶۳ ش.


شکوه مراسم و فضای تکیه دولت تا آن‌جا بود که با وجود احتیاط ایرانیان در پذیرش ورود بیگانگان به مراسم تعزیه به سبب نگرانی از واکنش نادرست آنان، شاه و درباریان با آسودگی خاطر سیاحان فرنگی را به تکیه دولت دعوت می‌کردند.
گزارش های سیاحان
[۵۹] حامد الگار، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ج۱، ص۲۴۴، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران ۱۳۶۹ش.
[۶۰] علی بن محمدناصر ظهیرالدوله، سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان، ج۱، ص۱۷۴ از حضور چرچیل در تکیه دولت سخن گفته است، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
در کنار تصویرهای بر جا مانده، به بازسازی ذهنی این بنای نابود شده کمک می‌کند.
تکیه دولت را می‌توان نماد تهران دوره ناصری دانست.
[۶۱] کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۲۴۲، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.


بسیاری بر تأثیرپذیری معماری آن از سبک اروپایی و شباهت آن با تماشاخانه ورونا
[۶۲] مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
و آلبرت هال لندن
[۶۳] جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ج۱، ص۴۳۴، ترجمه غ وحید مازندرانی، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۶۴] ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
تأکید کرده اند.
برخی، از جمله منصوری فرد،
[۶۵] محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۵، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
نیز با توجه به این نکته که تاریخ اولین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ ۱۲۹۶ و پس از ساخت تکیه دولت بوده است، از تأثیرپذیری آن از معماری سنّتی سخن گفته اند.

تکیه دولت تا پایان دوره قاجار برپا بود، چنانکه جنازه مظفرالدین شاه در مراسم باشکوهی به آن‌جا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همان‌جا بود.
[۶۶] محمدعلی کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۱۷، تهران ۱۳۷۹ ش.

در محرّم ۱۳۲۶ نیز محمدعلی شاه ، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد.
[۶۷] وزارت امورخارجه روسیه، کتاب نارنجی: گزارش های سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری در باره انقلاب مشروطه ایران، ج۱، ص۱۰۴، ج ۱، ترجمه حسین قاسمیان، چاپ احمد بشیری، تهران ۱۳۶۷ ش.

مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر ۱۳۰۴ تشکیل شد و احمدشاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت بر پا گردید.
[۶۸] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۶۹، تهران ۱۳۶۳ ش.


تکیه دولت سال ها متروک و نیمه مخروبه بود تا این‌که در ۱۳۲۵ ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار ، آن را خراب کردند و بیش‌تر عرصه آن زیربنای بانک گردید.
[۶۹] یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۳۱۰، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۷۰] عنایت اللّه شهیدی، امیرکبیر و تکیه دولت، ج۱، ص۱۴، جهان کتاب، سال ۶، ش ۱۹ـ۲۰ (بهمن ۱۳۸۰).


(۱) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
(۲) حامد الگار، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۳) اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴) ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
(۵) سمیوئل گرین ویلر بنجامین، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶) امیرحسین ذاکرزاده، سرگذشت طهران: گزیده ای از آداب و رسوم مردم طهران، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۷) یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۸) یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، عکاسی علی خادم، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ ش.
(۹) وزارت امورخارجه روسیه، کتاب نارنجی: گزارش های سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری در باره انقلاب مشروطه ایران، ج ۱، ترجمه حسین قاسمیان، چاپ احمد بشیری، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۱۰) محمدامین ریاحی، هنرهای زیبا در ایران امروز، هنرومردم، دوره جدید، ش ۷۱ (شهریور ۱۳۴۷).
(۱۱) کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۲) عنایت اللّه شهیدی، امیرکبیر و تکیه دولت، جهان کتاب، سال ۶، ش ۱۹ـ۲۰ (بهمن ۱۳۸۰).
(۱۳) علی بن محمدناصر ظهیرالدوله، سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۴) مهدی فروغ، تکیه دولت، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
(۱۵) محمدعلی کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۱۶) جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ترجمه غ وحید مازندرانی، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۱۷) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۱۸) دوستعلی معیّرالممالک، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، چاپ خدیجه نظام مافی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۱۹) محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
(۲۰) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ ش.

۱. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۸۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
۲. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۴۹ ش.
۳. ↑ دوستعلی معیّرالممالک، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، ج۱، ص۱۳، چاپ خدیجه نظام مافی، تهران ۱۳۶۱ش.
۴. ↑ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۸، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
۵. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۰، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۶. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۷ نقشه ش ۲، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۷. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۷ نقشه ش ۱، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۸. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۸۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
۹. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۱۰. ↑ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
۱۱. ↑ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
۱۲. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۱۳. ↑ محمدامین ریاحی، هنرهای زیبا در ایران امروز، ج۱، ص۱۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۷۱ (شهریور ۱۳۴۷).
۱۴. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۰، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۱۵. ↑ کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۳، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۶. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۱ـ۵۷۲، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۱۷. ↑ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
۱۸. ↑ امیرحسین ذاکرزاده، سرگذشت طهران: گزیده ای از آداب و رسوم مردم طهران، ج۱، ص۱۲۹، تهران ۱۳۷۳ ش.
۱۹. ↑ کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۲، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۰. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۲۱. ↑ اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ج۱، ص۱۹۰، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۲. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۶۰ ش.
۲۳. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۸۷، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۴. ↑ ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
۲۵. ↑ اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ج۱، ص۱۹۳، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲۶. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۲۷. ↑ سمیوئل گرین ویلر بنجامین، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ج۱، ص۲۸۹، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۸. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۶۰ ش.
۲۹. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
۳۰. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۲، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۳۱. ↑ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۸۷، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
۳۲. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۳۳. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۳ـ۲۹۴، تهران ۱۳۴۹ ش.
۳۴. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۶، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۳۵. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۳، تهران ۱۳۶۰ ش.
۳۶. ↑ یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج ۲ تصویر ۶ـ۱۳، عکاسی علی خادم، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ ش.
۳۷. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۴، تهران ۱۳۴۹ ش.
۳۸. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴ ـ ۵۷۵، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۳۹. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۵، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۴۰. ↑ یحیی ذکاء و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، ج ۲ تصویر ۶ـ۳، عکاسی علی خادم، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ ش.
۴۱. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۴۲. ↑ ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۳۰۰، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
۴۳. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۸۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴۴. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷ چهارده پله، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۴۵. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۲۹۷، تهران ۱۳۴۹ ش.
۴۶. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۴، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۴۷. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۱۶۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴۸. ↑ اوژن اوبن، ایران امروز۱۹۰۷ـ۱۹۰۶: سفرنامه و بررسی های سفیر فرانسه در ایران، ج۱، ص۱۹۱، ترجمه و حواشی و توضیحات از علی اصغر سعیدی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۴۹. ↑ کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۵، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۰. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۵۱. ↑ سمیوئل گرین ویلر بنجامین، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ج۱، ص۲۹۸، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۲. ↑ جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ج۱، ص۴۳۴، ترجمه غ وحید مازندرانی، تهران ۱۳۴۹ ش.
۵۳. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۲۹۶، تهران ۱۳۶۰ ش.
۵۴. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۳۰۳، تهران ۱۳۶۰ ش.
۵۵. ↑ کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۱۶۳، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۶. ↑ ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۲۹۹، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
۵۷. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج۱، ص۳۰۱، تهران ۱۳۶۰ ش.
۵۸. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۱۴۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۹. ↑ حامد الگار، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ج۱، ص۲۴۴، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران ۱۳۶۹ش.
۶۰. ↑ علی بن محمدناصر ظهیرالدوله، سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان، ج۱، ص۱۷۴ از حضور چرچیل در تکیه دولت سخن گفته است، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۶۱. ↑ کارلا سرنا، مردم و دیدن یهای ایران، ج۱، ص۲۴۲، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۲. ↑ مهدی فروغ، تکیه دولت، ج۱، ص۷، هنرومردم، دوره جدید، ش ۲۹ (اسفند ۱۳۴۳).
۶۳. ↑ جرج ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ج۱، ص۴۳۴، ترجمه غ وحید مازندرانی، تهران ۱۳۴۹ ش.
۶۴. ↑ ارنست اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ج۱، ص۱۶۰، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران (۱۳۵۲ ش).
۶۵. ↑ محسن منصوری فرد، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷ اسفند ماه ۱۳۷۴، ج۱، ص۵۷۵، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، (تهران) : سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵.
۶۶. ↑ محمدعلی کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج۱، ص۴۱۷، تهران ۱۳۷۹ ش.
۶۷. ↑ وزارت امورخارجه روسیه، کتاب نارنجی: گزارش های سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری در باره انقلاب مشروطه ایران، ج۱، ص۱۰۴، ج ۱، ترجمه حسین قاسمیان، چاپ احمد بشیری، تهران ۱۳۶۷ ش.
۶۸. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۶۹، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۹. ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ج۱، ص۳۱۰، تهران ۱۳۴۹ ش.
۷۰. ↑ عنایت اللّه شهیدی، امیرکبیر و تکیه دولت، ج۱، ص۱۴، جهان کتاب، سال ۶، ش ۱۹ـ۲۰ (بهمن ۱۳۸۰).


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تکیه دولت»، شماره۳۸۱۳.    



جعبه ابزار