• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جامع الکبیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


الجامع الکبیر یکی از جوامع حدیثی اهل سنّت ، به عربی ، اثر جلال الدین عبدالرحمان سیوطی ، عالم شافعی قرن نهم و دهم بود.


سیوطی که در اواخر دوران شکوفایی علمی در مصر (از زمان سقوط خلافت عباسی تا اوایل قرن دهم)
[۱] محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۳۸ـ۴۴۰، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
می زیست، تصمیم گرفت همه احادیث نبوی را در یک کتاب گرد آورد تا دستیابی به آن برای مراجعه کنندگان آسان باشد.
[۲] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، ص۱۵، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).


الجامع الکبیر شامل دو بخش است: احادیث قولی و احادیث فعلی.

۲.۱ - احادیث قولی

در بخش نخست، سخنان پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم بر اساس آغاز حدیث به ترتیب حروف ابجد تنظیم شده است.
بنابراین، با دانستن نخستین حرف حدیث ، متن کامل آن را می‌توان یافت.
همچنین پس از متن حدیث، مأخذ آن به گونه رمزی آورده شده است، مانند رمز «خ» برای کتاب الجامع الصحیح بخاری ، «م» برای الجامع الصحیح مسلم، «د» برای السنن ابوداود و «ت» برای السنن ترمذی .
همچنین راوی یا راویان حدیث (گاهی بیش از ده راوی) از میان صحابیان ذکر شده است.
سیوطی در مقدمه
[۳] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی،ص۱۵-۱۶، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴
، معیارهایی کلی برای شناختِ احادیث صحیح و حَسَن و ضعیف به دست داده و در ذیل برخی احادیث، به ضعیف بودن آن‌ها اشاره کرده است.
این ویژگی‌ها بخش نخست الجامع الکبیر را به شکل فرهنگنامه‌ای حدیثی در آورده است.
[۴] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۱۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.


۲.۲ - احادیث فعلی

بخش دوم کتاب (احادیث فعلی) مشتمل است بر احادیث مسند صحابه درباره فعل پیامبر اکرم یا تقریر او و مانند این‌ها.
این بخش بر پایه مسانید صحابه تنظیم شده است.
در ابتدا مسانید عَشَرَة مبشَّره (ده نفری که، به عقیده اهل سنّت ، پیامبر اکرم به آنان مژده بهشت داد، یعنی ابوبکر ، عمر ، عثمان ، علی علیه‌السلام، سعد بن ابی وقاص ، سعید بن زید ، طلحة بن عبیداللّه ، زبیر بن عوام ، عبدالرحمان بن عوف و ابوعُبَیدَة بن جراح
[۵] کاظم طباطبایی،پانویس ۱، ص ۴۵۶، ج۱، ص۴۹، مسندنویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش.
آمده، سپس مسانید صحابیانِ دیگر به ترتیب حروف نام و کنیه (در مورد کسانی که به کنیه شهرت داشته اند) و پس از آن مسانیدی که نام صحابی در آن نامعلوم است، آورده شده است.

۲.۳ - دیگر بخش‌ها

مُسندهای زنان صحابی و نیز مراسیل شماری از تابعین ، مانند حسن بصری و سعید بن مُسَیِّب ، از دیگر بخش‌های این کتاب است.
در هر یک از این مسندها، هر چه یک صحابی از افعال پیامبر گزارش داده است و نیز گفتار خود صحابیان یا گفتار و کردار منسوب به آنان یافته می‌شود.
[۶] علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ص۱۱، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۷] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، مقدمه عبدالجواد، ص۴ـ ۵، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).


سیوطی، به گفته خود،
[۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
برای گردآوری احادیث الجامع الکبیر کتاب‌های بسیاری خواند.
عالمان حدیث از این کتاب استقبال کردند و آن را اثری جامع و مفید دانستند.
[۹] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۱۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.

حتی گفته شده است که اگر حدیثی در این کتاب یافته نشود، باید در اصل آن تردید کرد.
[۱۰] عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۳، قاهره (۱۹۹۳).


در عین حال، با این‌که انگیزه مؤلف از تألیف این کتاب، گردآوری همه احادیث نبوی بوده، بسیاری از احادیث موجود در منابعِ اصیلِ حدیثی، در آن نیامده است.
برخی مؤلفان علت این امر را وفات سیوطی پیش از اتمام تألیف کتاب دانسته اند.
[۱۱] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۹۷.
[۱۲] محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۲، ص۱۴۹، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
[۱۳] محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۴۶، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.

به نوشته مُناوی (متوفی ۱۰۳۱)
[۱۴] محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، ج۱، ص۲۹، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
سیوطی حدود یک سوم یا بیش از یک سوم احادیثی را که در دسترس عالمان مصری بوده، در کتاب نیاورده
[۱۵] عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۳، قاهره (۱۹۹۳).
و از این رو، مُناوی در مجموعه‌ای با نام الجامع الازهر فی (مِنْ) حدیث النبی الانور این احادیث را گرد آورده که در واقع تکمله‌ای بر کتاب سیوطی است.
احمد عبدالجواد در الدُّرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جَمْع الجوامع فی الحدیث النبوی خطاهای موجود در کتاب مناوی، به ویژه اغلاط چاپی آن، را اصلاح کرده است.
اِشکال دیگر الجامع الکبیر را وجود احادیث ضعیف و جعلی (موضوع) در آن دانسته اند.
[۱۶] محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۲، ص۱۴۹، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
[۱۷] محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۴۶، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.

به نظر اَلَبانی،
[۱۸] محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، مقدمة عبدالجواد، ص ۱۳ـ۱۴،الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
این نکته دلیل بر تبحر نداشتن سیوطی در علم حدیث نیست، زیرا وی مانند محدّثان دیگر ابتدا به جمع آوری احادیث پرداخته ولی ظاهراً فرصت تأمل درباره آن‌ها را نیافته است.

سیوطی در ۹۰۷، کتاب الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر را تألیف کرد
[۱۹] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی،ج۲،ص۲۰۶، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴
که در واقع تلخیص بخش احادیث قولیِ الجامع الکبیر است.
وی در مقدمه (سیوطی، مقدمه، ج۱، ص ۳) گفته که به ذکر احادیث کوتاه اکتفا کرده و از نقل کردن احادیث دروغین یا جعلی پرهیز نموده است.
[۲۰] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۰.


۵.۱ - ویژگی‌ها

در الجامع الصغیر ۰۳۱، ۱۰ حدیث آمده
[۲۱] عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، ج۱، ص۷، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.
و در آن، به حدود چهل کتاب اصیل حدیثی ارجاع شده است.
نسخه‌های خطی متعددی از الجامع الصغیر وجود دارد.
[۲۲] محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، ج۱، ص۱۱۸، بغداد ۱۴۰۳ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۸۲ـ۱۹۹۰.
[۲۳] مرکزالخدمات و الابحاث الثقافیة، المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، ج۱، ص۲۹، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
[۲۴] احمد حسینی اشکوری، دلیل المخطوطات، ج۱، ص۱۸۲، ج ۱، قم ۱۳۹۷.


۵.۲ - تجدید چاپ

الجامع الصغیر بارها چاپ شده و با اقتباس از آن، مجموعه‌ای حدیثی به فرانسه ترجمه و در ۱۸۵۱ در مارسی انتشار یافته است.
[۲۵] یوسف الیان سرکیس،ج ۱، ستون ۱۰۷۸، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۲۶] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۶، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۲۷] دلیل الکتاب المصری: ۱۹۸۳، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ج۱، ص۹۳، ۱۹۸۳.


۵.۳ - الفتح الکبیر

سیوطی سپس ذیلی بر الجامع الصغیر به نام الزیادة علی الجامع الصغیر (زیادة الجامع) نوشت که ترتیب و رمزهای آن مشابه الجامع الصغیر است و حدود ۵۰۰، ۴ حدیث دارد.
[۲۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، ص۱۴، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
[۲۹] عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، ج۱، ص۷، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.

یوسف نَبْهانی (متوفی ۱۳۵۰) این دو اثر را با هم با نام الفتح الکبیر گردآوری و تنظیم نموده که بارها در مصر و لبنان چاپ شده است.
[۳۰] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۳۱، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۳۱] ج ۱، ستون ۱۰۸۲، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.


دو کتاب الجامع الکبیر و الجامع الصغیر را «الجامِعَیْن» و این دو را همراه با زیادة الجامع، « جوامع ثلاثه » نامیده اند.
[۳۲] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۱۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۳۳] محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۷، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
[۳۴] عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۱، قاهره (۱۹۹۳).

هر چند سیوطی الجامع الصغیر را تلخیص گونه‌ای از الجامع الکبیر شمرده، به نوشته متقی هندی
[۳۵] علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ص۴، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
احادیث بسیاری از الجامع الصغیر و زیادة الجامع در الجامع الکبیر وجود ندارد.
به رغم تصریح سیوطی در مقدمة الجامع الصغیر
[۳۶] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی،ج۱،ص۳، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴
، وجودِ احادیث جعلی و ضعیف را در آن آشکار دانسته اند.
[۳۷] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۰.


از جمله انتقادهایی که از سیوطی شده، آن است که آرای وی درباره احادیث جعلی، در کتاب‌های او (الجامع الصغیر، ذیل الاحادیث الموضوعة، اللآلی المصنوعة) ناهمگون یا حتی متناقض است.
[۳۸] محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی،همان مقدمه، ص ۱۳ـ۱۴،الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

بر این اساس، برخی محققان به بازنگری اعتبار احادیث الجامع الصغیر پرداخته اند، از جمله مناوی در فیض القدیر ــ که شرح مفصّلِ الجامع الصغیر به شمار می‌رود ــ به توضیح احادیث کتاب پرداخته و در پاره‌ای موارد،
[۳۹] محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی،ج ۲، ص۸۹وج۱،ص ۱۴۵،ص ۱۵۱،ص ۱۶۴، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
در باره صحت و ضعف آن‌ها با سیوطی مخالفت کرده است.
[۴۰] یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، ج۱، ص۷۶، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۱] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۳۱، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
این کتاب را مناوی خود با نام التیسیر بشرح الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر تلخیص کرده که در قاهره و ریاض چاپ شده است.
[۴۲] یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، ج۱، ص۷۶، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۳] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۴، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۴۴] محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، ج۱، ص۱۱۷، بغداد ۱۴۰۳ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۸۲ـ۱۹۹۰.
[۴۵] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۱.

همچنین محمدناصرالدین اَلَبانی دو کتاب صحیح الجامع الصغیر و زیادته و ضعیف الجامع الصغیر و زیادته، را درباره احادیث صحیح و ضعیف الفتح الکبیر نگاشته که بارها به چاپ رسیده است.
[۴۶] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۳۰، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.

برخی مؤلفان معاصر، ضعیف الجامع الصغیر و زیادته را نقد کرده اند.
[۴۷] عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، ج۱، ص۲۵، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.


احمد بن محمد بن صدیق غُماری ، احادیث موضوعة الجامع الصغیر را در المُغیر علی الاحادیث الموضوعة فی الجامع الصغیر گرد آورده است.همچنین باید به دو کتاب الکنز الثَمین فی احادیث النبی الامین درباره احادیث صحیح الجامع الصغیر و باب التیسیر فی رد اعتبار الجامع الصغیر اثر عبداللّه بن محمد بن صدیق غماری اشاره کرد.
[۴۸] یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

دیگر شروح و حواشی مهم الجامع الصغیر عبارت‌اند از: شرح شمس الدین محمد عَلْقَمی شافعی (شاگرد سیوطی، متوفی ۹۲۹) با نام الکوکب المنیر : الاستدراک النضیر علی الجامع الصغیر اثر احمدبن محمد مَتْبولی (متوفی ۱۰۰۳)، السراج المنیر : شرح الجامع الصغیر فی حدیث البشیرالنذیر اثر علی بن احمد عزیزی (متوفی ۱۰۷۰)، و حاشیة الحَفْنی علی الجامع الصغیر من حدیث البشیرالنذیر نوشته محمدبن سالم حفنی/ حَفْناوی (متوفی ۱۱۸۱).

۸.۱ - رموز

همچنین درباره رموز الجامع الصغیر دو اثر ضوءالقَبَس المنیر لرموز رجال الجامع الصغیر نوشته احمد مکی حسینی حَمَوی (متوفی بعد از ۱۰۵۶) و ثلاث اراجیز فی رموز الجامع الصغیر شایان توجه است که هر دو به کوشش محمدباقر علوان در مجله معهد المخطوطات العربیة (به ترتیب در ۱۳۹۵ و ۱۳۷۷) چاپ شده است.
[۴۹] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۰.
[۵۰] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۵، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۵۱] محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۹، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.

ابوالحسن علی مَنوفی (متوفی ۹۳۹) کتاب الوَسائل السَنِیَّة مِن المَقاصِدِ السَخاوِیَّة و الجامع و الزیادة الاَسْیُوطِیَّة را به سبک الجامع الصغیر و با گزینش برخی احادیث آن و زیادة الجامع و کتب دیگر نگاشته است.
[۵۲] حاجی خلیفه،ج ۲، ستون ۲۰۰۷.


چون دستیابی به احادیث الجامع الکبیر برای کسی که ابتدای حدیث را نداند یا در مورد مسانید ، نام راوی را فراموش کرده باشد، دشوار است، علی بن حسام الدین متقی هندی (متوفی ۹۷۵) ابتدا الجامع الصغیر و زیادة الجامع را با باب بندی جدید و سهل الوصول تر با نام منهج العمّال فی سنن الاقوال بازنگاری و تنظیم کرد، سپس بقیة احادیث بخش نخست الجامع الکبیر (احادیث قولی) را با همان باب بندی در مجموعه‌ای با نام الاکمال لمنهج العمال گرد آورد و در مرحله بعد، ابواب این دو مجموعه را به هم افزود و آن را غایة العمّال فی سنن الاقوال نامید.
احادیث بخش دوم الجامع الکبیر (احادیث فعلی) را نیز بر طبق این باب بندی جدید با نام مستدرک الاقوال تنظیم نمود و در نهایت، همه این کتاب‌ها را در مجموعه‌ای بالغ بر ۰۰۰، ۴۶ حدیث ، با عنوان کنزالعمّال فی سنن الاقوال و الافعال گرد آورد.
[۵۳] علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ص۴، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۵۴] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۹۷ ـ ۵۹۸.
این کتاب بارها به چاپ رسیده است.

متقی هندی خود کنزالعمال را با نام منتخب کنزالعمال تلخیص کرد که در حدود ۰۰۰، ۳۲ حدیث دارد.
این کتاب، با المسند احمدبن حنبل در مصر چاپ شده و با توجه به حذف احادیث تکراری و تلفیق احادیث قولی و فعلی، بسیار مورد اقبال قرار گرفته است.
[۵۵] عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۴، قاهره (۱۹۹۳).
[۵۶] محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۴۶، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.

همچنین مجموعه‌ای شامل جوامع سه گانه سیوطی همراه با الجامع الازهر مناوی به کوشش احمد عبدالجواد و عباس احمد صَقَر، با باب بندی دیگری تنظیم و در دمشق ، و در ۱۴۱۴ در بیروت ، چاپ شده است.
در این مجموعه، ترتیب ابجدیِ احادیث در بخش نخست الجامع الکبیر به ترتیب الفبایی تغییر داده شده و در بخش دوم، مسانید به این ترتیب آمده است: مسانید عشرة مبشَّره، آباء (کسانی که به کنیه شهرت دارند)، همسران پیامبر اکرم، مسانید زنان دیگر، مسانید اصحابی که نامشان با ال آغاز می‌شود، مسانید سایر صحابه و مراسیل تابعین .
[۵۷] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، مقدمة عبدالجواد، ص۷ـ ۸، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).

نسخ خطی متعددی از الجامع الکبیر موجود است.
[۵۸] محمد ناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة، ج۱، ص۴۲۱، ریاض ۱۴۲۲.


علاوه بر چاپ‌های مذکور، مجموعه‌ای شامل جوامع سه گانه سیوطی با تلفیق و تنظیم جدید به کوشش خالد عبدالفتاح شِبِل در ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰ در بیروت چاپ شده و برخی از مسانید آن در حیدرآباد هند منتشر گردیده است از جمله مسند علی بن ابی طالب علیه‌السلام، مسند فاطمة الزهراء علیهاسلام، مسند ابوبکر و مسند عثمان بن عفان به کوشش عزیز بیگ می‌باشد.
[۵۹] کاظم طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، ج۱، ص۴۵۵، قم ۱۳۷۷ ش.


(۱) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
(۲) محمد ناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة، ریاض ۱۴۲۲.
(۳) حاجی خلیفه.
(۴) عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، قاهره (۱۹۹۳).
(۵) احمد حسینی اشکوری، دلیل المخطوطات، ج ۱، قم ۱۳۹۷.
(۶) دلیل الکتاب المصری: ۱۹۸۳، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۸۳.
(۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
(۹) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۱۰) کاظم طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش.
(۱۱) محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۱۲) عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.
(۱۳) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
(۱۴) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۵) علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۱۶) محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، بغداد ۱۴۰۳ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۸۲ـ۱۹۹۰.
(۱۷) یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۸) مرکزالخدمات و الابحاث الثقافیة، المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۱۹) محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲۰) محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر، (بیروت) ۱۳۹۱/۱۹۷۲.

۱. ↑ محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۳۸ـ۴۴۰، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۲. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، ص۱۵، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
۳. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی،ص۱۵-۱۶، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴
۴. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۱۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۵. ↑ کاظم طباطبایی،پانویس ۱، ص ۴۵۶، ج۱، ص۴۹، مسندنویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش.
۶. ↑ علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ص۱۱، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۷. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، مقدمه عبدالجواد، ص۴ـ ۵، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
۸. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
۹. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۱۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۰. ↑ عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۳، قاهره (۱۹۹۳).
۱۱. ↑ حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۹۷.
۱۲. ↑ محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۲، ص۱۴۹، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
۱۳. ↑ محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۴۶، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۱۴. ↑ محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، ج۱، ص۲۹، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۵. ↑ عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۳، قاهره (۱۹۹۳).
۱۶. ↑ محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۲، ص۱۴۹، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
۱۷. ↑ محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۴۶، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۱۸. ↑ محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی، مقدمة عبدالجواد، ص ۱۳ـ۱۴،الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۹. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی،ج۲،ص۲۰۶، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴
۲۰. ↑ حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۰.
۲۱. ↑ عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، ج۱، ص۷، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.
۲۲. ↑ محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، ج۱، ص۱۱۸، بغداد ۱۴۰۳ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۸۲ـ۱۹۹۰.
۲۳. ↑ مرکزالخدمات و الابحاث الثقافیة، المنتخب من مخطوطات دارالکتب القطریة، ج۱، ص۲۹، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۲۴. ↑ احمد حسینی اشکوری، دلیل المخطوطات، ج۱، ص۱۸۲، ج ۱، قم ۱۳۹۷.
۲۵. ↑ یوسف الیان سرکیس،ج ۱، ستون ۱۰۷۸، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۲۶. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۶، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲۷. ↑ دلیل الکتاب المصری: ۱۹۸۳، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ج۱، ص۹۳، ۱۹۸۳.
۲۸. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، ص۱۴، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
۲۹. ↑ عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، ج۱، ص۷، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.
۳۰. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۳۱، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۳۱. ↑ ج ۱، ستون ۱۰۸۲، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۳۲. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، ج۲، ص۱۰۱۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۳۳. ↑ محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، ج۱، ص۱۳۷، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، (بی تا).
۳۴. ↑ عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۱، قاهره (۱۹۹۳).
۳۵. ↑ علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ص۴، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۶. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی،ج۱،ص۳، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴
۳۷. ↑ حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۰.
۳۸. ↑ محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی،همان مقدمه، ص ۱۳ـ۱۴،الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۳۹. ↑ محمدعبدالرؤوف بن تاج العارفین مناوی،ج ۲، ص۸۹وج۱،ص ۱۴۵،ص ۱۵۱،ص ۱۶۴، الدرر اللوامع فی زوائد الجامع الازهر علی جمع الجوامع فی الحدیث النبوی، للامامین: جلال الدین السیوطی و عبدالرؤوف المناوی، صنعة احمد عبدالجواد، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۴۰. ↑ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، ج۱، ص۷۶، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴۱. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۳۱، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۴۲. ↑ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، ج۱، ص۷۶، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴۳. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۴، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۴۴. ↑ محمود احمد محمد، فهرست مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، ج۱، ص۱۱۷، بغداد ۱۴۰۳ـ ۱۴۱۰/ ۱۹۸۲ـ۱۹۹۰.
۴۵. ↑ حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۱.
۴۶. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۳۰، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۴۷. ↑ عبداللّه غُماری، باب التیسیر فی ردّ اعتبار الجامع الصغیر، ج۱، ص۲۵، چاپ احمدبن درویش، شیکاگو ۱۹۷۰.
۴۸. ↑ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، تطّوره، اشهرمادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۴۹. ↑ حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۰.
۵۰. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۵، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۵۱. ↑ محیی الدین عطیه، صلاح الدین حفنی، ج۱، ص۳۲۹، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۵۲. ↑ حاجی خلیفه،ج ۲، ستون ۲۰۰۷.
۵۳. ↑ علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ص۴، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۵۴. ↑ حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۹۷ ـ ۵۹۸.
۵۵. ↑ عبدالمجید هاشم حسینی و احمدعمر هاشم، المحدثون فی مصر و الازهر و دورهم فی احیاءالسنة النبویة الشریفة، ج۱، ص۲۴۴، قاهره (۱۹۹۳).
۵۶. ↑ محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، ج۱، ص۴۴۶، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
۵۷. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، جامع الاحادیث: للجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، ج۱، مقدمة عبدالجواد، ص۷ـ ۸، چاپ عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق (بی تا).
۵۸. ↑ محمد ناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة، ج۱، ص۴۲۱، ریاض ۱۴۲۲.
۵۹. ↑ کاظم طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، ج۱، ص۴۵۵، قم ۱۳۷۷ ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع الکبیر»، شماره۴۳۷۵.    



جعبه ابزار