جامع تنکز(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع تنکز یا مسجد تنکزیّه . یکی از هشت جامع بزرگ دمشق است . ساخت این مسجد در ۷۱۷ آغاز شد و در ۷۱۸ به پایان رسید. در ۱۰ شعبان ۷۱۸، نخستین نماز جمعه در این مسجد، به امامت شیخ نجم الدین علی بن داوود حنفی و با حضور تنکز و بزرگان شهر، برگزار شد (ابن کثیر، ج ۷، جزء۱۴، ص ۸۳، ۹۰؛ دهمان ، ص ۱۶۸). در ۷۴۴، جسد تنکز را در کنار جامع ، که بعدها «تربت تنکز» نام گرفت ، به خاک سپردند (ابن کثیر، ج ۷، جزء ۱۴، ص ۱۹۸؛ابن کثیر، ج ۷، جزء ۱۴، ص۲۲۲؛ابن وردی ، ج ۲، ص ۴۸۳؛ نعیمی دمشقی ، ج ۲، ص ۲۳۸ـ ۲۳۹). جامع تنکز بعدها نیز اهمیت خود را حفظ کرد؛ چنانکه در ۸۸۹ در آنجا بر جنازة محب الدین بُصرَوی ، فقیه شافعی ، نماز گزاردند (بصروی شافعی ، ص ۹۴ـ ۹۵) و در ۹۰۶ در آن نماز جمعه برگزار شد (ابن طولون ، ص ۱۳۴، ۱۴۰). از برخی اشاراتِ منابع بر می آید که مسجد تنکزیّه و تربت تنکز یک مجموعه به شمار می آمده و ناظرِ وقف آنها یک تن بوده است (همان ، ص ۱۹۲). در دورة خدیوان مصر، ابراهیم پاشا (۱۲۰۳ـ۱۲۶۴/ ۱۷۸۹ـ ۱۸۴۸) تنکزیّه را مدرسة نظامی کرد. در پی آن ، تالارهای بزرگی برای درس و خوابگاه دانشجویان ساخته شد. پس از بیرون رفتن عثمانیها از سوریه در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸، در دورة ملک فیصل اول (۱۳۰۰ـ ۱۳۵۲/ ۱۸۸۳ـ۱۹۳۳)، نیز مدرسة نظامی دیگری در کنار آن ساختند. در دورة حضور فرانسویها در سوریه هم این مکان مدرسة نظامی بود. این مجموعه ، از ۱۳۵۶ مدرسة طلاب علوم دینی شد. چندی بعد تالارهای قدیمیِ مجموعه تخریب و به جای آنها بناهای جدید ساخته شد. در ۱۳۲۴ ش / ۱۹۴۵، مسجد بر اثر اصابت بمب آسیب دید و در پی آن ، ادارة اوقاف اسلامی آنجا را به فروشگاه و تجارتخانه تبدیل کرد (دهمان ، ص ۱۶۹ـ۱۷۱).
جامع تنکز تا پیش از ۱۳۷۱ یک نمای سنگی طویل و چهار در داشت که دو در به شبستان و دو در دیگر به صحن مسجد گشوده می شد. بین دو تا از این درها، که به خیابان جمال پاشا (قصر کنونی ) راه داشت ، ساعت آفتابی مرمرینی تعبیه شده بود.
امروزه در سمت راست یکی از ورودیهای مسجد، ضریح تنکز با گنبدی بالای آن واقع است . در مقابلِ درِ گنبد ضریح ، دری به شبستان باز می شود. شبستان فضایی است وسیع با ده طاق که بر ستونهایی محکم استوار شده و سقفی چوبین دارد. تنها قسمت تزئین شدة شبستان ، محراب سنگی آن است . بالای محراب نیز با کاشی معرّق تزئین شده است (ابن مبرد، ذیل طَلَس ، ص ۲۰۲، ۲۱۵؛
دهمان ، ص ۱۷۱). منبر مسجد از سنگ ساخته شده و بر بالای جایگاه خطیب ، گنبد کوچکی از سنگهای زیبا، و در دو سوی این گنبد دوستون مرمرین سیاه معرّق قرار دارد. از شبستان ، هشت در بزرگ به صحن گشوده می شود. در این صحن حوض بزرگی وجود دارد. در جانب شرقی و غربی صحن ، اتاقهایی در دو طبقه ساخته اند. در شمالِ صحن ، مأذنة (منارة ) بلندی به چشم می خورد که تزئیناتش در عین سادگی ، بسیار زیبا و بدیع است . در داخل این مناره ــ که از قدیمترین مناره های عهد ممالیک است ــ دو ردیف پله ساخته اند. ادارة اوقاف سوریه این مأذنه را در ۱۳۶۱ بازسازی کرده است (ابن مبرد، ذیل طَلَس ، ص ۲۰۲، ۲۱۵؛دهمان ، ص ۱۷۱).
منابع :
(۱) ابن طولون ، اعلام الوری بمن ولی نائباً من الاتراک بدمشق الشام الکبری ، چاپ محمداحمد دهمان ، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴؛
(۲) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج ۷، چاپ احمدابوملحم و دیگران ، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۳) ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد ، ( همراه با ) الذیل ، از محمداسعد طلس ، بیروت ۱۹۷۵؛
(۴) ابن وردی ، تاریخ ابن الوردی ، نجف ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹؛
(۵) علی بن یوسف بُصروی شافعی ، تاریخ البُصرویّ: صفحات مجهولة من تاریخ دمشق فی عصرالممالیک ، چاپ اکرم حسن عُلَبی ، دمشق ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۶) محمداحمد دهمان ، ولاة دمشق فی عهد الممالیک ، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۷) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، ( قاهره ) ۱۹۸۸؛
