جامع حدیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع حدیث، گونه‌ای مجموعه
حدیثی است.
در اصطلاح جامع حدیث، «جامع» (اسم فاعل از «جمع») به معنای «گردآورنده»، و «حدیث» در معنای اصطلاحیِ آن به کار رفته است.
اصطلاحِ جامع حدیث به معنای مجموعه‌ای از
احادیث هم به کار رفته
اما در اینجا به
کتابی اطلاق می‌شود که مشتمل بر همه موضوعات و ابواب حدیثی باشد.
جامع حدیث به صورت جمع، یعنی «جوامع حدیث»، نیز به کار رفته
و از برخی مجموعه ها که خود از چند جامع تشکیل شده با تعبیر «مجامع» یاد شده است.
محدّثان اهل سنّت، مجموع احادیث ومطالب دینی را در هشت موضوع (عقاید،
احکام، سِیَر، آداب،
تفسیر، فِتَن، اشراطُ‌السّاعة و مناقب) دسته بندی کرده
و برآن‌اند که جامع حدیث کتابی است که در بر دارنده همه آنها باشد. اگرچه در باب پاره‌ای از این عناوین اختلاف نظر وجود دارد.
در کتابهای جامع یا جوامع حدیث، ترتیب تدوین احادیث بر اساس موضوعات است نه همچون
مسند‌ها و معجم‌ها بر اساس اشخاص.
به نظر می‌رسد تعریف جامع حدیث در کتابهای اهل سنّت از دو جهت جامع و مانع نیست:
نخست از حیث مقایسه کتابهای جوامع با کتاب‌هایی چون
مسند‌ها و معجم‌ها، زیرا در این گونه کتاب‌ها نیز انواع موضوعات حدیثی وجود دارد اما آنها را در شمار جوامع یاد نکرده‌اند، هرچند برخی از آنها را محدّثان بعدی طبقه بندی کرده و بدین ترتیب هیئت کتابهای جامع را یافته‌اند.
از سوی دیگر، از مقایسه کتابهای جوامع با دیگر کتابهای حدیثی، مشخص می‌شود که اگر چه احادیث آنها بر مبنای ابواب فقهی و اعتقادی مرتب شده است، در دسته بندی کتابهای حدیثی، در زمره کتابهای جوامع قرار نگرفته‌اند، نظیر مستدرکات، مستخرجات، اطراف، زوائد و حتی مصنفات اولیه.
بدین گونه با تجدیدنظر در تعریف موجود می‌توان آن را چنین کامل کرد که جامع حدیث کتابی است که بتوان در هر موضوعی، حدیثی در آن یافت.
با این تعریف، کمی یا بسیاریِ حجم کتاب در نظر گرفته نمی‌شود.
جامع حدیث گاه شامل تمام ابواب احادیث و گاه صرفاً جامع ابواب فقهی است.
در تاریخ تدوین حدیث، تدوین جوامع حدیثی در پی تبویب و دسته بندی احادیث ضرورت پیدا کرد، یعنی از اواخر قرن دوم که زمان شروع تدوین جوامع حدیثی در بین اهل سنّت و شیعه بود.
۱) سیر تدوین جوامع حدیث در بین اهل سنّت.
تدوین جوامع حدیث در قرن سوم در بین اهل سنّت به‌طور گسترده رواج پیدا کرد.
در این دوره نخست کتابهای «
مسند» پدید آمد که شامل انواع احادیث می‌شد و پس از آن کتابهای «صحاح» و «سنن» پدیدار شد که هریک از آنها جامع بزرگی از احادیث اهل سنّت بود.
از این زمان آهنگِ تدوین جوامع حدیث در بین اهل سنّت شتاب گرفت که تا زمان حاضر ادامه یافته است.
در تاریخ حدیث اهل سنّت، دو رشته کتاب حدیثی تدوین شد که عبارت بود از «
مصنّفات» و «
مسانید».
از مصنفات و نیز مُوَطّا´ت گاه با عنوان «جامع» یا «مجموع» تعبیر شده
و احادیث آنها بر اساس ابواب مرتب می‌شده است.
برخی از کتابهای مهمِ به جا مانده از این دوره عبارت‌اند از:
موطّأ از
مالک بن انس (متوفی ۱۷۹) در شصت کتاب فقهی و ۷۰۳ باب؛ بخشی از مصنّف، تألیف ابومحمدعبداللّه بن وهْب فِهری قُرَشی (متوفی ۱۹۷)، به نام
الجامع فی الحدیث جامع، تألیف مَعمَر بن راشد اَزْدی (متوفی ۱۵۳) به روایت عبدالرزاق صنعانی (متوفی ۲۱۱)، مشتمل بر ۶۱۴، ۱ حدیث و اثر که به همراه مصنّف عبدالرزاق (ج ۱۰ و ۱۱) به چاپ رسیده است؛ مصنّف یا المصنّف فی الحدیث، تألیف عبدالرزاق صنعانی، که الجامع الکبیر یا الجامع الکبیر فی الحدیث هم نامیده شده است
المصنّف فی الاحادیث و الا´ثار اثر ابن ابی شَیْبَه (متوفی ۲۳۵).
کتابهای
مسند را نیز به سبب وسعت و شمول احادیث می‌توان در زمره جوامع محسوب کرد، زیرا در برخی از
مسند‌ها، مانند
مسند بَقیّ بن مَخلَد • اندلسی (متوفی ۲۷۶)، احادیث هریک از صحابه بر اساس ابواب فقه مرتب شده بوده است.
افزون بر این، برخی
مسند‌ها نظیر
مسند احمد بن حنبل را ابوالحسن علی بن حسین زَکْنون حنبلی (متوفی ۸۳۷) و شهاب الدین احمد بن محمد بن سلیمان حنبلی به صورت موضوعی تنظیم کرده‌اند.
از آغاز قرن سوم تا پایان قرن پنجم، معتبرترین جوامع حدیث اهل سنّت پدید آمد که از مهم ترین آنها
صحاح ستة است: الجامع الصحیح
المسند المختصر من امور رسول اللّه و سننه و ایامه، تألیف ابوعبداللّه محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی ۲۵۶)، که نمونه شاخص کتابهای جامع حدیث است و تعبیر «جامع» را خود بخاری در عنوان کتاب به کار برده است
المسند الصحیح، تألیف ابوالحسین مسلم بن حَجّاج نیشابوری (متوفی ۲۶۱)، که «الجامع الصحیح» نیز به آن اطلاق شده است
الجامع الصحیح، تألیف ابوعیسی ترمذی • (متوفی ۲۷۹)، که به سبب اشتمال بر احادیث فقهی و غیرفقهی، به «جامع» شهرت یافته است
السنن، تألیف ابوعبداللّه محمد بن یزید بن عبداللّه بن ماجه قزوینی (متوفی ۲۷۳ یا ۲۷۵)؛ السنن، تألیف ابوداوود سلیمان بن اشعث سجستانی (متوفی ۲۷۵)؛ و السنن الصغری، تألیف ابوعبدالرحمان احمد بن شعیب نَسایی (متوفی ۳۰۳).
نسایی پیش از آن، کتاب السنن الکبری را تدوین کرده بود
که جامع بزرگی از احادیث فقهی، اخلاقی، اعتقادی و تفسیر است.
علاوه بر صحاح سته، آثار دیگری نیز در این دوره پدید آمد، از جمله: السنن تألیف دارِمی (متوفی ۲۵۵) که به
المسند و المسندالجامع نیز معروف است،
صحیحِ ابن خُزَیمة (متوفی ۳۱۱)، صحیحِ ابن حِبّان (متوفی ۳۵۴)، صحیحِ ابوعَوانة (متوفی ۳۱۶)، و مصنّفِ ابوجعفر احمد بن محمد طَحاوی (متوفی ۳۲۱).
به نظر می‌رسد بتوان کتابهای «مستدرک» را که متمم صحاح‌اند و کتابهای «مستخرج» را که تألیف دوباره آنها محسوب می‌شوند، در زمره جوامع حدیث به شمار آورد.
از قرن پنجم به بعد، یعنی دوره‌ای که در آن محدّثان با استفاده مستقیم از تألیفات دوره قبل، جوامع حدیث بزرگی فراهم آوردند، جوامع متنوعی تألیف شد.
نوعی از این تألیفات، عنوان عمومی «الجمع بین الصحیحین» را دارد که در آنها احادیث صحیحین یکجا جمع شده است.
برخی از آنها نام خاصی دارند اما در مجموع، بر دو قسم اند: بخشی از آنها جامعِ مجموع احادیث صحیح بخاری و صحیح مسلم است و غالباً احادیث مکرر، حذف شده است.
از جمله این نوع کتاب‌ها الجمع بین الصحیحین تألیف محمد بن فتوح حُمیدی (متوفی ۴۸۸) و الجمع بین الصحیحین تألیف عبدالحق بن عبدالرحمان اشبیلی معروف به ابن خرّاط (متوفی ۵۸۱) است.
بخش دیگری از این کتاب‌ها، جامع مشترکات و متّفقات صحیح بخاری و صحیح مسلم است، نظیر مفیدُالسامِع و القاری فیمااتَّفَقَ علیه مسلم و البخاری تألیف احمد بن عبدالرحمان بن محمد مقدسی (متوفی ۷۵۸)، اللؤلؤ و المرجان فیمااتّفق علیه الشیخان تألیف محمدفؤاد عبدالباقی، و زادالمُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم تألیف محمد حبیب اللّه شنقیطی (متوفی ۱۳۶۳).
برخی از این نوع کتاب‌ها، مانند الجمع بین الصحیحین اثر حمیدی، به شیوه کتابهای
مسند تدوین شده اما اکثر قریب به اتفاق آنها بر پایه ابواب و موضوعات فقهی مرتب شده است.
عده‌ای از محدّثان از جمع بین صحاح سته جوامع بزرگی به وجود آوردند.
در این کتاب‌ها برای آسانی کار، مجموع احادیث جوامع پیشین، به شکل کامل یا ناقص و غالباً با حذف مکررات، یکجا جمع شده است.
از جمله مهم ترین آنهاست: التجرید لِلصحاح الستة یا التجرید للصحاح و السنن، تألیف رزین بن معاویه عَبدَری سَرَقُسطی اندلسی (متوفی ۵۳۵)، که نخستین کوشش در جمع کردن روایاتِ صحاح سته در قالب تألیفی واحد به شمار می‌رود
جامع الاصول من احادیث الرسول •، تألیف ابن اثیر جزری (متوفی ۶۰۶)، ابن اثیر در این تألیف، کتاب رزین بن معاویه را مبنا قرار داده با این تفاوت که همه روایاتِ صحاح سته را در نظر گرفته و مکررات را حذف کرده است
جامع ابن خرّاط؛ که کتابی مشتمل بر مجموع احادیث کتب سته بوده است
انوارالمصباح فی الجمع بین الکتب الستة الصحاح تألیف ابوعبداللّه محمد بن عتیق بن علی تُجیبی غرناطی (متوفی ۶۳۷)
که در باره آن اطلاعی در دست نیست.
از نوعی دیگر از این کتاب‌ها با عنوان، «مجامع» یا «المصنفات الجامعة» یاد شده
که شمار آنها نیز فراوان است.
این جوامع با استفاده از مجموع یا برخی از صحاح سته،
مسند‌ها و سایر کتب حدیثی تدوین شده و اهم آنها بدین قرار است :
۱) مصابیح السنة تألیف ابومحمدحسین بن مسعود معروف به بَغَوی فَرّاء (متوفی ۵۱۶) که شامل گزیده‌ای از احادیث صحاح سته و چند اثر حدیثی مهم دیگر است.
اعتراضاتی که بعداً متوجه این کتاب گردید موجب شد ابوعبداللّه خطیبِ عمری (متوفی ۷۳۷) کتاب مشکاة المصابیح را تألیف کند.
وی در این کتاب علاوه بر مشخص کردن منابع مصابیح السنة، روایات آن را جرح کرد و در هر باب روایات را در سه فصل مرتب ساخت که فصل سوم آن به روایاتی اختصاص داشت که در مصابیح السنة حذف شده بود.
کتاب دیگر بغوی با نام شرح السنة، جامعی است در موضوعات مختلف دینی به ویژه فقهی •بغوی فَرّا•.
۲) جامع المسانید و الالقاب تألیف عبدالرحمان بن علی معروف به
ابن جوزی (متوفی ۵۹۷).
بعد‌ها محب الدین طبری (متوفی ۶۴۹) آن را به شکل جدیدی مرتب کرد.
۳) جامع المسانید و السنن الهادی لِاَقْوَم سَنَنٍ تألیف ابوالفداء عمادالدین بن کثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴) که به تصریح مؤلف،
جامع احادیث کتابهای مهم از جمله صحاح سته،
مسانید احمد بن حنبل،
ابوبکر بزّاز، حافظ ابویعلی ' و معجم بزرگ سلیمان بن احمد طَبَرانی (متوفی ۳۶۰) است.
وی از دیگر منابع حدیثی نیز در تألیف این اثر استفاده کرده به طوری که به ندرت حدیثی مربوط به ضروریات دین در آن نیامده است.
این کتاب به روش
مسندی تنظیم شده است.
۴) الجامع الکبیر • یا جمع الجوامع تألیف جلال الدین عبدالرحمان بن ابی
بکر سیوطی (متوفی ۹۱۱).
این کتاب جامع احادیث صحاح سته،
مسند احمد بن حنبل، موطّأ مالک و حدود هفتاد مأخذ حدیثی دیگر است.
۵) الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر تألیف همو که به تصریح
نویسنده‌اش گزیده‌ای است از جمع الجوامع.
سیوطی در این کتاب به نقل احادیث کوتاه نبوی به ترتیب حروف الفبا اکتفا کرده است.
این کتاب ذیلی به نام زیادة الجامع دارد که به اندازه اصل آن است.
۶) الفتح الکبیر فی ضمّ الزیادة الی الجامع الصغیر تألیف یوسف نبهانی که به نوشته مؤلف، دو کتاب الجامع الصغیر و زیادة الجامع در آن یکجا گرد آمده است.
۷) کنزُالعُمّال فی سُنن الاقوال و الافعال تألیف علی بن حسام الدین متقی •متقی هندی• (متوفی ۹۷۵) که بر مبنای جمع الجوامع تألیف شده اما به این صورت که ضمن حفظ نظم الفبایی، بر اساس موضوعات
فقهی مرتب شده است.
۸) الجامع الازهر فی حدیث النبی الْاَنْوَر تألیف عبدالرئوف مُناوی (متوفی ۱۰۳۷).
این جامع با هدف نقض ادعای سیوطی مبنی بر این‌که با تألیف جمع الجوامع همه احادیث نبوی را گرد آورده،
تألیف شده است.
۹) جامع الاحادیث تألیف احمد عبدالجواد که بزرگ ترین دایره المعارف حدیثی اهل سنّت به شمار می‌رود
و بر اساس الجامع الصغیر و زوائد آن، الجامع الکبیر سیوطی، الجامع الازهرِ مناوی و کنزالعمالِ متقی هندی و بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.
۱۰) بحرالاسانید تألیف حسن بن احمد سمرقندی (متوفی ۴۹۱) که صد هزار حدیث دارد و گفته شده که نظیر آن در تاریخ اسلام پدید نیامده است.
نوعی دیگر از جوامع حدیثیِ تألیف شده در این دوره، جوامع احادیث فقهی است.
ترتیب و تنظیم این کتاب‌ها بر اساس ابواب کتب فقهی است.
تعداد این نوع کتاب‌ها فراوان و به لحاظ حجم متفاوت است.
این نوع کتاب‌ها کمتر عنوان جامع و بیش‌تر عنوان خاص خود را دارند نظیر شرح معانی الا´ثار تألیف ابوجعفر احمد بن محمد طحاوی؛ السنن تألیف ابوالحسن علی بن عمر دارقُطنی (متوفی ۳۸۵)؛ السنن الکبری، معرفة السنن و الا´ثار یا السنن الاوسط، و السنن الوسطی، هر سه تألیف
ابوبکر احمد بن حسین بیهقی (متوفی ۴۵۸)، در بین این سه کتاب، السنن الکبری جامع ترین کتاب در باره احادیث فقهی است
الاعلام باحادیث الاحکام، تألیف ابن جماعه (متوفی ۴۸۰)؛ دلائل الاحکام من احادیث النبی، تألیف ابن شداد حلبی؛ عمده الاحکام من کلام خیرالانام، تألیف عبدالغنی بن عبدالواحد مقدسی جماعیلی حنبلی (متوفی ۶۰۰)؛ المنتقی من اخبارالمصطفی، تألیف مجدالدین عبدالسلام بن عبداللّه جد ابن تَیمِیّه (متوفی ۶۵۲)؛ احکام الاحکام، تألیف محمد بن عبدالواحد نقاش؛ الخلاصة فی احادیث الاحکام، تألیف یحیی بن شرف نَوَوی (متوفی ۶۷۶)؛ غایة الاحکام فی احادیث الاحکام، تألیف محب الدین طبری؛ الترغیب و الترهیب، تألیف عبدالعظیم بن عبدالقوی مُنذِری شافعی (متوفی ۶۵۶)؛ الالهام باحادیث الاحکام، تألیف محمد بن علی قشیری معروف به ابن دقیق العید (متوفی ۷۰۲)؛ تقریب الاسانید و ترتیب المسانید، تألیف حافظ عراقی (متوفی ۸۰۶)؛ بلوغ المرام من ادلة الاحکام، تألیف ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲)؛ المختصر فی احادیث الاحکام، تألیف یوسف بن عبدالهادی مقدسی (متوفی ۹۰۴)؛ فتح العلام باحادیث الاحکام، تألیف زکریا انصاری (متوفی ۹۲۶)؛ و آثارالسنن، تألیف ابوالخیر (متوفی ۱۲۷۸؛.
برخی از کتابهای «زوائدالحدیث» را هم که در همین دوره تألیف شده‌اند باید از جمله جوامع حدیث شمرد، از جمله
۱) مجمع الزوائد و منبع الفوائد، تألیف نورالدین علی بن ابی
بکر هَیثَمی (متوفی ۸۰۷).
هیثمی که کتابهای متعددی در زمینه «زوائد الحدیث» نوشته است، به درخواست استاد خود زین الدین ابوالفضل عراقی آنها را در یک مجموعه جمع کرد و آن را مجمع الزوائد و منبع الفوائد نامید.
این کتاب زوائد
مسند احمد،
مسند ابویعلی،
مسند ابوبکر بزار و معجم‌های سه گانه طبرانی را در بر دارد.
۲) اِتحافُ السّ'ادَةِ المَهَرة الخِیَرة بزوائدِ المسانیدِ العشرة، تألیف شهاب الدین بوصیری (متوفی ۸۴۰) که زوائد
مسند‌های سلیمان بن داود طَیالِسی (متوفی ۲۰۴)، حمیدی (متوفی ۲۱۹)، مُسدَّد بن مُسَرْهَد (متوفی ۲۲۸)، ابن ابی شیبه، اسحاق بن راهویه (متوفی ۲۳۸)، محمد بن یحیی بن ابی عمر (متوفی ۲۴۳)، احمد بن منیع بغوی (متوفی ۲۴۴)، حارث بن ابی اسامه (متوفی ۲۸۲) و ابویعلی موصلی (متوفی ۳۰۷) را در بر دارد.
۳) المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة تألیف
ابن حجر عسقلانی که زوائد
مسند‌های طیالسی، حمیدی، ابن ابی عمر، مسدد، احمد بن منیع،
ابوبکر بن ابی شعبه، عبد بن حمید و حارث بن ابی اسامه را در بر دارد.
۴) جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد، تألیف محمد بن محمد بن سلیمان مغربی (متوفی ۱۰۹۴) که جامع احادیث صحیحین، موطّأ مالک، سنن اربعه، سنن دارِمی،
مسند احمد بن حنبل،
مسند ابویعلی،
مسند بزاز و معجم های سه گانه طبرانی است.
در قرن اخیر در بین اهل سنّت جوامع حدیث جدیدی تدوین شده که از آن جمله است:
جامع المسانید تألیف محمدفؤاد عبدالباقی که تنظیم جدیدی از صحیح بخاری است. در این کتاب روایات صحیح بخاری برحسب صحابه طبقه بندی شده و سپس احادیث هریک از
مسند ها برحسب ابواب فقهی منظم شده است؛
الجمع بین الصحیحین تألیف یاسر بن ابراهیم سلامه که جامع مختصری است از احادیث متفق بخاری و مسلم
زاد المُسلم فیمااتّفق علیه البخاری و مسلم، تألیف محمد حبیب اللّه شنقیطی؛ کفایة المسلم فی الجمع بین صحیحَیِ البخاری و مسلم، تألیف محمد احمد بدوی؛
التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول، تألیف منصور بن علی ناصف الحسینی که جامع صحاح سته به جز سنن ابن ماجه و با حذف مکررات است
المسند الجامع لاحادیث الکتب الستة و مؤلفات اصحابها الاخری و موطّأ مالک و
مسانید الحمیدی و احمد بن حنبل و عبد بن حمید و سنن الدارمی و صحیح ابن خزیمة، تألیف بَشّار عَوّاد معروف با همکاری سیدابوالمعاطی محمد نوری، حسن عبدالمنعم حسن شلبی، علی منصور زاملی و محمود محمد خلیل.
این کتاب بر اساس شیوه تنظیم
مسند‌ها تدوین شده و احادیث هریک از
صحابه بر اساس ابواب فقهی مرتب شده است.
روایات این کتاب گزیده‌ای است از احادیث ۲۱ منبع حدیث از جوامع و کتب مهم متقدمانِ اهل سنّت.
در این جامع فقط روایات
مسند وارد شده و از آوردن روایات مقطوع، مرسل، معلق و روایات مجهول الراوی خودداری شده است.
این کتاب مجموعاً ۸۰۲، ۱۷ حدیث دارد.
۲) سیر تدوین جوامع حدیث در میان شیعیان.
در بین محدّثان
شیعه، پیش از پیدایش
کتب اربعه، نخستین جوامع حدیث تألیف شد.
این کتاب‌ها خود بر دو دسته اند: دسته‌ای عنوان الجامع،
الجامع فی انواع الشرائع،
الجامع فی ابواب الشریعة،
الجامع فی الحدیث،
الجامع فی الفقه
دارند که تعدادشان زیاد است، حتی جامع‌های فقهی تألیف شده در این دوره نیز سرشتی حدیثی دارد.
دسته دیگر، اگرچه عنوانِ الجامع ندارند محتوای آنها با کتابهای جامع حدیث یکسان است.
از این گونه کتاب‌ها گاه با عنوان نوادر، مشیخه و گاه با عناوین خاص، نظیر المحاسن یاد شده است.
دلیل این موضوع، گفته نجاشی
در باره داوود بن کوره قمی است که بر اساس آن، وی نوادر احمد بن محمد بن عیسی و مشیخه حسن بن محبوب را بر اساس ابواب فقه تبویب کرد.
از این گفته برمی آید که هر دو کتاب در شمار جوامع اولیه حدیثی بوده‌اند.
به نوشته نجاشی،
ابوجعفر برقی به کتاب المحاسن خود، کتاب‌هایی (= بخش‌هایی) افزود یا از آن کاست، نجاشی برخی از کتابهای (بخش‌های) آن را نام برده است.
ابن ندیم تعداد کتابهای (بخش‌های) المحاسن را هفتاد و چند و به روایتی هشتاد کتاب دانسته است.
از کتابهای المحاسن، سیزده کتاب برجامانده که به چاپ رسیده است.
برخی جوامع حدیث تألیف شده در قرن دوم و سوم عبارت‌اند از: الجامع فی الاحادیث، تألیف احمد بن محمد بن ابی نصر بَزَنطی •؛ الجامع فی الحدیث، تألیف ابوطاهر وراق حَضرَمی؛ الجامع فی الحدیث، تألیف ابوعبداللّه موسی بن قاسم بن معاویه بجلی؛ الجامع فی ابواب الفقه، تألیف ابوالحسن علی بن ابی حمزه بطائنی؛ الجامع فی ابواب الحلال و الحرام یا جامع الشرایع، تألیف ظریف بن ناصح کوفی؛ الجامع الکبیر فی الفقه یا جامع الا´ثار، تألیف یونس بن عبدالرحمان؛ الجامع فی الفقه، تألیف حسن بن زید بن محمد؛ الجامع فی الفقه، تألیف محمد بن علی بن محبوب؛ الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر فی الفقه، هر دو تألیف ابراهیم بن محمد ثقفی.
در فاصله قرن چهارم تا ششم نخستین جوامع مهم حدیث شیعه پدید آمد که برخی نام جامع داشتند و برخی مانند کتب اربعه فاقد چنین عنوانی بودند.
جز کتب اربعه، که شاخص ترین جوامع حدیث این دوره‌اند، بقیه این جوامع از میان رفته‌اند و فقط نام آنها در فهرست‌ها موجود است، نظیر الجامع فی ابواب الشریعة تألیف ابومحمد حسن بن علی الحِجال (متوفی ۳۴۳)؛ الجامع فی انواع الشرایع تألیف حُمَیْد بن زیاد کوفی (متوفی ۳۱۰)؛ الجامع فی الحدیث تألیف ابومحمدحسن بن احمد بن محمد عجلی، از معاصران نجاشی؛ الجامع فی الحدیث، تألیف سیدشریف حسن بن حمزه (متوفی ۳۵۸)؛ الجامع فی الحدیث، تألیف محمد بن احمد بن یحیی، از مشایخ صدوق که احتمال دارد جامع او همان نوادرالحِکَم باشد؛ الجامع فی الحدیث، تألیف ابوجعفر محمد بن حسن بن احمد ولید (متوفی ۳۴۳)؛ الجامع فی الفقه، تألیف ابوعبداللّه محمد بن احمد بن عبداللّه صفوانی، شاگرد کلینی؛ الجامع فی الاخبار، تألیف ابوالحسن علی بن سعید (متوفی بعد از ۵۸۵)؛ جامع الاحادیث النبویة، تألیف ابومحمدجعفر بن احمد بن علی قمی، از مشایخ شیخ صدوق.
مهم ترین و شاخص ترین جوامع حدیث شیعه در این دوره کتب اربعه است، مشتمل بر:
۱)
کافی، تألیف محمد بن یعقوب
کلینی (متوفی ۳۲۹) که از حیث اشتمال بر اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی، نزدیکی عصر مؤلف آن به دوران ائمه و صاحبان اصول و کتب حدیثی اولیه و در نتیجه وجود احادیث عالی
السند در آن و نیز
مستند بودن روایات آن، جامعی ممتاز است.
۲)
کتاب من لایحضره الفقیه، تألیف ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به
شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱).
۳)
تهذیب الاحکام، تألیف ابوجعفرمحمد بن حسن طوسی معروف به
شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) که با هدف رفع ناسازگاری‌های احادیث فقهی تألیف شده است.
این کتاب در واقع شرح روایی رساله فقهی المقنعة نوشته شیخ مفید است.
۴)
الاستبصار • فیمااختلف من الاخبار، از همو، در زمینه جمع اخبار اختلافی و طریقه جمع بین آنها.
از قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم، به ویژه در قرن یازدهم و دوازدهم، با استفاده از منابع حدیثی دوره های قبل، جوامع بزرگی فراهم آمد که هریک ویژگی‌هایی دارد.
تألیفات این دوره کمتر عنوان جامع دارند و تنها آثار معدودی با این عنوان معروف شده‌اند.
مشهورتر از همه جامع الاخبار تألیف علامه حلّی (متوفی ۷۲۶) است
و کتاب دیگر جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار تألیف عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع عاملی، شاگرد شیخ بهایی، است.
جوامع حدیثی این دوره، که بیش‌تر آنها نام‌های خاص دارند، عبارت‌اند از:
۱) الوافی، تألیف مولی '
محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) که جامع اخبار کتب اربعه است با حذف مکررات و ایضاح و تبیین مشکلات آنها.
بنابراین، الوافی جامع احادیث فقهی، تاریخی، اعتقادی و اخلاقی است که برحسب شمارش
آقابزرگ طهرانی دارای حدود پنجاه هزار حدیث است.
۲) تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تألیف محمد بن حسن
حرّ عاملی (متوفی ۱۱۰۴)، که به
وسائل الشیعة • شهرت دارد.
این کتاب مشتمل بر احادیث احکام فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد و چند کتاب حدیثی دیگر است که از حیث اشتمال بر عمده احادیث فقهی شیعی، جامع بی نظیری به شمار می‌آید.
وسائل الشیعة دارای ۸۵۰، ۳۵ حدیث است و به ترتیب ابواب فقهی، از طهارت تا دیات، منظم شده است.
۳)
بحارالانوار الجامعة لِدُرَر اخبارالائمة الاطهار، تألیف
محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰)، که مفصّل ترین جامع حدیثی شیعه است (بحارالانوار).
۴)
مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تألیف
میرزاحسین نوری (متوفی ۱۳۲۰).
این کتاب مستدرک وسائل الشیعة شیخ حرّعاملی است اما باتوجه به حجم احادیث آن و دقتی که در تألیف و تنظیم آن به کار برده شده و نیز دسترسی مؤلف به چند کتاب کهن، یکی از جوامع حدیثی مهم این دوره است.
این کتاب نیز همچون وسائل الشیعة بر اساس ابواب فقهی تنظیم شده و مشتمل بر ۵۱۴، ۲۳ حدیث است.
۵) جوامع الکلم، تألیف سیدمحمد بن شرف الدین مشهور به سیدمیرزا جزایری، از مشایخ محمدباقر مجلسی.
این کتاب مجموع احادیث کتب اربعه و دیگر کتب حدیثی شیعه را، اعم از صحیح و حسن و موثق، در بر دارد و شامل احادیث راجع به اصول دین، تفسیر، آداب، اخلاق و فقه تا باب حج است.
۶) عوالم العلوم و المعارف و الاحوال عن الا´یات و الاخبار و الاقوال، تألیف عبداللّه بن نوراللّه بَحرانی، از شاگردان محمدباقر مجلسی، که از بحارالانوار مجلسی بسیار مفصّل تر است.
۷) الاَوفی '، تألیف فضلعلی بیک بن شاهوردی، از شاگردان مجلسی، که به تعبیر آقابزرگ طهرانی
به سبب برخورداری از حسن ترتیب به این اسم نامیده شده است.
این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده است.
۸) الشِفاء فی اخبار آل المصطفی، تألیف محمدرضابن عبدالمطلب تبریزی.
آقابزرگ طهرانی
جلد اول این کتاب را در نجف دیده و آن را در بر دارنده روایات الوافی، بحارالانوار و وسائل الشیعه دانسته که به نحو مطلوبی مرتب شده است.
۹) جامع المعارف و الاحکام، تألیف سیدعبداللّه بن محمدرضا شُبَّر (متوفی ۱۲۴۲) که به جامع الاحکام هم شهرت دارد و از جوامع مفصّل و حاوی احادیث مربوط به
اصول دین و احکام فقهی به شمار می‌رود.
۱۰) جامع الاحکام و السنن، تألیف محمد بن سلیمان بن زویر خطی سلیمانی (متوفی ۱۱۳۸) که به نوشته آقابزرگ طهرانی
نسخه ناقصی از آن به خط مؤلف در کتابخانه سیدحسن صدر در کاظمین وجود داشته و بنا بر آنچه مؤلف آن در اوایل کتاب یادآور شده، کتاب او در بر دارنده اخبار سنن و احکام شرعی است که از کتاب‌هایی غیر از کتب اربعه فراهم شده است.
۱۱) جامع الاحادیث، تألیف محمد نجف کرمانی مشهدی (متوفی ۱۲۹۲)، از عارفان اخباری مسلک.
در دوران معاصر نیز چند کتاب جامع حدیث در میان شیعیان تألیف شده است به این قرار:
۱) الجامع فی الاخبار، تألیف محمدعلی بن محمدحسینی شاه عبدالعظیمی (متوفی ۱۳۳۴؛.
۲) جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة که زیر نظر آیت اللّه بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ ش) و با همکاری عده‌ای از شاگردان وی فراهم آمده است.
این کتاب آخرین و مفصّل ترین جامع حدیثی فقهی شیعه است و در واقع متضمن تنقیح، تهذیب و تکمیل وسائل الشیعة حرّ عاملی است.
در این کتاب، احادیث فقهی در حد امکان از منابع کهن استخراج و بدون تقطیع درج شده است.
۳) کتاب الحیاة، تألیف محمدرضا حکیمی، محمد حکیمی و علی حکیمی که مشتمل بر تنظیم جدید احادیث و آیات در موضوعات اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، تربیتی و اجتماعی است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) ابن حجر عسقلانی، المطالب العالیة بزوائد المسانید الثمانیة، چاپ سعد شثری، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۴) ابن کثیر، جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم سنن، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۵) ابن ندیم، الفهرست.
(۶) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، او، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة، قاهره ۱۳۷۸.
(۷) حسین بن مسعود بغوی، مصابیح السنّة، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراهیم سماره، و جمال حمدی ذهبی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۸) بینّات، سال ۱۰، ش ۱ و ۲ (بهار و تابستان ۱۳۸۲)، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۲).
(۹) محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث: علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۱۰) محمد بن عبداللّه خطیب عمری، مشکاة المصابیح، چاپ محمد ناصرالدین البانی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۱۲) عبدالرحمان بن ابی
بکر سیوطی، جمع الجوامع، چاپ خالد عبدالفتاح شبل، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۳) صبحی صالح، علوم الحدیث، دمشق ۱۳۷۹/ ۱۹۵۹، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۱۴) محمد صباغ، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته، کتبه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۵) حسن صدر، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، (قم ۱۴۱۳).
(۱۶) عبدالعزیز طباطبائی، مکتبة العلامة الحلی، قم ۱۴۱۶.
(۱۷) کاظم طباطبائی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، قم ۱۳۷۷ ش.
(۱۸) محمود طحان، اصول التخریج و دراسة الاسانید، ریاض ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
(۱۹) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۰) نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۱) محمد بن جعفر کتانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
(۲۲) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
(۲۳) علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۲۴) سعد مرصفی، الفهارس و مکانتها عندالمحدثین، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۵) یوسف عبدالرحمان مرعشلی، علم فهرسة الحدیث: نشأته، تطوره، اشهر مادون فیه، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۶) بشار عواد معروف و دیگران،
المسند الجامع، بغداد: وزارة الاوقات و الشوون الدینیة، احیاءالتراث الاسلامی، ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۷) مجید معارف، جوامع حدیثی اهل سنت، تهران ۱۳۸۳ ش.
(۲۸) منصور ناصف، التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول، بیروت: دارالجیل.
(۲۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع حدیث»، شماره۴۳۸۲.
