جامع‌الاصول لاحادیث‌الرسول(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع الاصول من احادیث الرسول ، کتابی در حدیث از ابوالسعادات مجدالدین مبارک بن محمدبن محمد شیبانی موصلی ، معروف به ابن اثیر (۵۴۴ ـ۶۰۶)، محدّث ، رجالی ، مفسر و فقیه شافعی است .
نام این کتاب در منابع به صورت‌های جامع الاصول فی احادیث الرسول و جامع الاصول لاحادیث الرسول نیز آمده است . این کتاب بر اساس کتاب التجرید للصحاح الستة نوشتة رَزین بن معاویه (متوفی ۵۳۵) تألیف شده است . رزین پیش از ابن اثیر به تنظیم و تبویب روایتهای صحیح مسلم و بخاری ، المُوَطَّأ مالک ، سنن ابوداوود، نسائی و ترمذی پرداخته بود (محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون ، أو، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، ص ۴۳۰) ولی کار او کاستیها و ضعفهایی داشت که ابن اثیر برخی از آنها را ذکر کرده است (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۴۹ـ۵۰).
برخی امتیازات و ویژگیهای جامع الاصول عبارت است از: طبقه بندی و تنظیم روایات به روشی جدید (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۶)ثبت آن دسته روایات که در صحاح ستّه آمده ولی در کتاب رزین ذکر نشده است (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۰)شرح و توضیح و اعراب گذاری واژگان غریب در احادیث و پاره ای افزوده ها در تفسیر و تبیین روایات (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۰)حذف سلسله سند و بسنده کردن به ذکر نام صحابی یا راوی صحابی (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۳ ـ۵۴)تنظیم فهرستی از راویان به ترتیب الفبا در پایان کتاب (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۴)تکیه بر احادیث پیامبر و آثار صحابه و نیاوردن اقوال تابعین ، پیشوایان حدیث و فقیهان ، جز در مواردی اندک (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۴).
ابن اثیر در این کتاب ، بر خلاف برخی مؤلفان که احادیث را به ترتیب مسانید گرد آورده اند، ترتیب و تنظیم بر اساس ابواب را بر گزیده است ؛
یعنی ، احادیث متعدد را به اعتبار معانی و مفاهیم آنها، در بابهای مختلف فراهم آورده (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۵۶) و چنانچه روایتی چند معنا داشته و این معانی به گونه ای دارای وحدت موضوعی بوده ، آنها را در پایان کتاب ضمن بابی مستقل به نام «اللواحق » (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ،ج ۱۱، ص ۶۸۵ـ۸۰۴) آورده است . بدین ترتیب ، پس از طبقه بندی الفبایی موضوعات ، هر موضوع ذیل عنوان کلی «کتاب » ذکر شده و هر کتاب نیز با توجه به موضوعات فرعی آن ، به ترتیب ، به ابواب ، فصول و اقسام تقسیم گردیده است . مؤلف همچنین در پایان هر حرف ، فصلی را به ذکر نام موضوعاتی ذیل آن حرف اختصاص داده که روایات آنها ذیل حروف و کتابهای دیگر آمده است . مثلاً، در فصل پایانی از حرف فاء آورده که روایات موضوع «فَیْء» (از اموال عمومی مسلمانان ) ذیل «کتاب جهاد» از حرف جیم آمده است (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ،ج ۱، ص ۶۱). وی حروف اختصاریِ «ب »، «م »، «ط »، «ت »، «د» و «س » را به ترتیب برای صحیح بخاری و مسلم ، الموطّأ مالک ، سنن ترمذی ، ابوداوود و نسائی ــ که هر یک از احادیث را در کتابهای خود آورده اند ــ برگزیده و با استفاده از این حروف در آغاز هر روایت ، مشخص کرده که آن روایت در کدام یک از این مجموعه های حدیثی آمده است (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۶۲ـ ۶۳). ابن اثیر (ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، ج ۱، ص ۳۴ـ ۳۵)، این کتاب را به سه بخش کلی تقسیم کرده است : مبادی ، مقاصد و خواتیم . در مبادی ، بحثهای مفیدی در بارة اصول حدیث و احکام و شرایط نقل حدیث و صفات راوی ، اِسناد حدیث ، اقسام حدیث ، جرح و تعدیل ، نسخ و شرح حال امامان شش گانة اهل سنّت آمده است . بخش دوم (مقاصد)، که مفصّل است ، در بارة مبحث اصلی است . با اینکه مؤلف در مقدمه از بخش «خواتیم » یاد کرده ، چنین بخشی در کتاب نیامده و به نظر می رسد مراد او، بخش «لواحق » بوده است .
جامع الاصول را برخی حدیث پژوهان اهل سنّت تلخیص کرده اند (مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، ج ۲، ستون ۵۳۶ ـ۵۳۷). به نظر حاجی خلیفه (مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، ج ۲، ستون ۵۳۷) تیسیرالوصول الی جامع الاصول ، تألیف ابن دَیْبَع (متوفی ۹۴۴) بهترین این تلخیص‌هاست . فیروزآبادی (متوفی ۸۱۷)، مؤلف القاموس المحیط ، تکمله ای بر جامع الاصول با عنوان تسهیل طریق الوصول الی الاحادیث الزائدة علی جامع الاصول ، نوشته و محب الدین طبری (متوفی ۶۹۴) احادیث غریب آن را در مجموعه ای فراهم آورده است (مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، ج ۲، ستون ۵۳۷).
نسخة جامع الاصول به خط مؤلف ، در کتابخانة یوسف آغا در قونیه موجود است (رمضان ششن ، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا ، ص ۱۳). این کتاب نخستین بار در ۱۳۷۰ ش /۱۹۵۰ به کوشش محمدحامد الفِقی در قاهره به چاپ رسید. ابن اثیر خود تکمله ای برای این کتاب نوشته با عنوان تتمة جامع الاصول فی احادیث الرسول که در آن شرح حال صحابه ، تابعین و دیگر افرادی که نام آنها در جامع الاصول ذکر شده ، آمده است . این کتاب به کوشش بشیرمحمد عیون در دو جلد به چاپ رسیده است (بیروت ۱۴۱۲).
منابع :
(۱) ابن اثیر، جامع الاصول فی احادیث الرسول ، چاپ عبدالقادر ارناؤوط ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون ، أو، عنایة الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره ۱۳۷۸؛
(۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۴) رمضان ششن ، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا ، استانبول ۱۹۹۷.
