جامع‌النظائر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع النظائر، مجموعه شعری مشتمل بر نمونه‌های اشعار بعضی از شعرای
قرن هفتم تا دهم
آناطولی و بعضی از نظیره‌های این اشعار که
حاجی کمال اَگردیری آن را گرد آورده و در ۹۱۸ تنظیم شده است.
در بارة حاجی کمال شاعر، جز اینکه اهل اَگرِدیر (اغریدیر) بوده، اطلاع دیگری در دست نیست. وی در اثر خود منظومه‌هایی از ۲۶۶ شاعر، و نیز بعضی از اشعار خود را آورده است. این اثر، پس از مجموعة النظائر
عُمَربن مَزید (متعلق به ۸۴۰) دومین نظیره به شمار می‌آید، اما حجیم تر از آن است. تا این اواخر، تنها نسخة شناخته شدة جامع النظائر نسخة ۴۹۶ برگی موجود در
کتابخانة دولتی بایزید (ش ۵۷۸۲) بود، لیکن نسخه ای دوجلدی از آن نیز، با اندکی نقص، در میان نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة زبان و تاریخ ـ جغرافیای دانشگاه آنکارا
به دست آمده است.
حاجی کمال در مقدمة دو برگی نسخة کتابخانة دولتی بایزید، پس از بیان اینکه نام اثرش جامع النظائر و شامل ۴۹۶ برگ است، در بارة آن اطلاعاتی داده است. به گفتة او، این مجموعه ۴۶۱، ۲۹ بیت دارد که بخشی از آن در بر گیرندة ۲۳۲ «قصیده» (اشعاری با مضمون قصیده) و مشتمل است بر ۳۳ تحمیدیه، پانزده نَعت، دوازده ترجیع بند، چهار مرثیه، دو فلکنامه، ۳۴ مربع، نُه مُخَمَّس، یک مُسَدَّس، سیزده مُستَزاد، چهار بحرطویل، دو مُعشَر و سیزده مناجات. این مجموعه همچنین ۸۳۲، ۲ غزل دارد که در آن‌ها قطعات مُوَشح، مُفَتح، مُلمَّع، معما و قطعات مذهبی مشاهده می‌شود. مؤلف با بیان اینکه «حاجی کمال نیز ابیات و اشعاری در این کتاب دارد» مشخص کرده که در آخر کتاب، اشعار خودش را نیز آورده است. مجموعه پس از این مقدمه، به شیوة مرسوم منظومه های سنّتی (تحمیدیه، نَعت، قصیده، غزل و از این قبیل) مرتب شده است.
جامع النظائر آثار شعرای دورة نخستین ادبیات ترک در آناطولی، همچون
احمد فقیه ،
شیّاد حمزه و گلشهری، را نیز شامل می‌شود و چون تنها منبع شناخت بسیاری از شعرا و آثار به شمار می‌آید، اهمیت ویژه ای دارد؛ مثلاً تنها نسخة شناخته شدة مثنویِ چرخنامة احمد فقیه در این مجموعه وجود دارد (گ ۲۸۹ ر ـ۲۹۱ پ). در این مجموعه، همچنین اشعار یونس اَمْرَه و نظائری که بر اشعار او نوشته شده، جلب توجه می‌کند که عمربن مزید آن‌ها را در مجموعة النظائر نیاورده است. بعضی از اشعار شعرای ایرانی نیز در این مجموعه هست.
چون تاکنون تحقیقی علمی درباره این اثر منتشر نشده است و ترتیب تاریخی وقایع دوران نخستین ادبیات دیوانی نیز معلوم نیست، انتقادهایی از جامع النظائر شده مبنی بر اینکه بعضی از نظیره های معرفی شده در این اثر بر اشعار شعرای بعد از مؤلف نوشته شده است.
فؤاد کوپریلی با استفاده از فهرست
احسان حمامی زاده، اسامی شعرای مذکور در این اثر را به ترتیب حروف الفبای عربی آورده
، لیکن چون نام بعضی از آن‌ها دوبار یا به صورتهای متفاوت در دو جا آمده (مثلاً عونی/ سلطان محمدخان، احمد داعی/ داعی، سلطان جم/ جم، اَخی زاده/ ابن اخی)، فهرست مذکور حجیم شده است. با حذف تکراریهای این فهرست، معلوم می‌شود همانگونه که حاجی کمال مشخص کرده، در این مجموعه اشعار ۲۶۶ شاعر گردآوری شده است.
(۱) حاجی کمال اَگْرِدیری، جامع النظائر، نسخة خطی کتابخانة دولتی بایزید، ش ۵۷۸۲.
(۲) محمد خالدبایری، «(در بارة) جامع النظائر»، ملی مجموعه، ش ۸۹ (۱۹۲۷).
(۳) محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲، ج ۲، ص ۱۳۶.
(۴) Nihad Sa mi Banarl , Resimli Tدrk edebiya t ta rihi , Istanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۹, I, ۶۱۸;.
(۵) Mehmed Fuad Kخprد د, I lk mutasavv flar , ۲۳۶, ۲۸۲, ۲۸۹, ۲۹۱, ۳۳۹;.
(۶) idem, Mill edebiyat cereyan n n ilk mدbe irleri , Istanbul ۱۹۲۸;.
(۷) Aga h S rr Levend, Tدrk edebiyat tarihi , Ankara ۱۹۷۳, ۱۶۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع‌النظائر».
