• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جاوانی خام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جاوانی
جلد: ۱۷

شماره مقاله:۶۳۹۸
جاوانی، ابوسعید (یا ابوعبدالله) محمد بن علی بن حمدان حِلّی عراقی (۴۶۸-۵۶۱ ق/۱۰۷۶-۱۱۶۶م)، فقیه، نحوی، ادیب و شاعر.
جاوانی منسوب است به جاوان، قبیله‌ای کرد که در حلّه می‌زیستند (نک‌ : سبکی، ۴/۸۸؛ اسنوی، ۱/۱۷۹). ابن شاکر کتبی (۱۲/۱۳۴) او را «جوانی»، و بغدادی (هدیه، ۲/۹۵) وی را «کاوانی» خوانده‌اند. معلمی یمانی، مصحح الانساب سمعانی متذکر شده است که اصل این نسبت گامرانی است و به کامرانی یا جاوانی تعریب شده است (نک‌ : ۳/۱۷۸). حاجی خلیفه (۲/۱۱۸۷) نسبت او را حاوانی و حاوی آورده که احتمالاً تصحیف است. بروکلمان (GAL, S, I/۴۹۳) محل تولد وی را اربل می‌داند. نسبت حِلّی و گاه حِلّوی او نیز می‌تواند بیانگر تولد یا زندگی او در شهر حلۀ عراق باشد.
جاوانی نخست به بغداد رفت و در آنجا نزد محمد غزالی(د ۵۰۵ ق/۱۱۱۱م) وکیا هراسی (د ۵۰۴ ق) شاگردی کرد (نک‌ : صفدی، ۴/۱۵۵؛ سبکی، اسنوی، همانجاها). به گزارش منابع، وی کتاب الجام العوام غزالی را روایت کرده است (سبکی، همانجا؛ همایی، ۲۵۳).
جاوانی در بغداد مقامات را نزد حریری (د ۵۱۶ ق/۱۱۲۲م) خواند (اربلی، ۲/۹۵؛ صفدی، سبکی، همانجاها). از دیگر استادان او می‌توان ابوعبدالله حمیدی، عبدالواحد قشیری، ابوبکر شامی قاضی (نک‌ : سبکی، همانجا) و محمد بن حسین برصی (سیوطی، ۱/۱۸۲) را نام برد.
جاوانی چندی در اربل اقامت داشت؛ آنگاه راهی ایران شد (اربلی، ۲/۹۴؛ سیوطی، نیز GAL,S، همانجاها؛ کمال‌الدین، ۱/۹۷)؛ اما از چگونگی زندگی او در ایران اطلاعی در دست نیست. از کسانی که نزد وی دانش آموخته‌اند، قاضی عتیق علوی (د ۵۷۵ ق)، حسن بن عبدالله شافع دمشقی، ابوصمصام ذوالفقار حسینی استاد قطب‌الدین راوندی و ابن شهر آشوب، ابن طاهر خزاعی و عبدالکریم بوازیجی (د ۶۱۱ ق) را می‌توان نام برد (نک‌ : اربلی، ۱/۳۶، ۸۶؛ سبکی، سیوطی، همانجاها). شیخ سعد بوازیجی از ملازمان او بود (اربلی، ۱/۳۷۴). جاوانی سرانجام در خُفتیان، نزدیک اربل درگذشت و پیکرش در بَوازیج (شهری نزدیک تکریت، از توابع موصل، نک‌ : یاقوت، ۱/۷۵۰) به خاک سپرده شد (نک‌ : سیوطی، کمال‌الدین، همانجاها؛ قس: حاجی‌خلیفه، ۱/۸۲۵، که وفات او را در مصر دانسته است)، اسنوی تاریخ درگذشت او را ۵۶۰ ق آورده است (۱/۱۸۰؛ قس: حاجی‌خلیفه، نیز سبکی، همانجاها، که ۵۱۰ ق و ۵۴۰ ق آورده‌اند).
آثـار:
الف ـ خطی: ۱. الذخیرة لاهل البصیرة (نک‌ : GAL,S، همانجا؛ ورهووه، ۵۶). ۲. ذکر الانفس و ریاضتها حتی تصیر نفساً واحدة، که آن را در ۵۴۳ ق/۱۱۴۸م تألیف نمود (همان، ۶۱؛ GAL, S,، همانجا). ۳. روضة العشاق و نزهة المشتاق (یا نزهة الناظر و سلوة القلب و الخاطر). نسخه‌ای از این کتاب در اسکوریال (شم‌ ۴۷۱) موجود است (نک‌ : I/۳۳۳ GAL,S,). ۴. نزهة الانفس و روضة المجلس. وی در این اثر، به بیان آنچه از کلام عرب توسط عوام استعمال شده است و آنان به حقیقتش پی نبرده‌اند و نیز به بیان امثال جایز الاستعمال و علل تصحیف عوام و جز آنها پرداخته، و آن را به پیشنهاد ابوالقاسم نصر بن حسن صفار براساس ترتیب الفبایی تألیف نموده است (همانجا).
ب ـ یافت نشده: ۱. شرح مقامات حریری. ۲. عیون الشعر. ۳. الفرق بین الراء و الغین (یا العین). ۴. البیان (یا التبیان) لشرح الکلمات. ۵. المنتظم فی سلوک الادوات. ۶. مسائل الامتحان. وی در این اثر مسائل پیچیدۀ نحوی را بیان کرده است. ۷. فصول وعظ و رسائل (نک‌ : صفدی، ابن شاکر، سبکی، اسنوی، سیوطی، همانجاها؛ نیز حاجی خلیفه، ۲/۱۱۸۷، ۱۲۵۵، ۱۶۶۷؛ بغدادی، ایضاح، ۳/۴۸۴، هدیه، همانجا). ۸. دیوان شعر (همو، ایضاح، همانجا).
صفدی (همانجا) هم او را صاحب اشعار می‌داند. ابیات بسیار اندک، اما شیوا و عاشقانه‌ای از وی توسط صفدی، سبکی، اسنوی، سیوطی (همانجاها) و کمال‌الدین (۱/۹۷) نقل شده است.
مآخذ: ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م؛ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م؛ کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، بغداد، ۱۹۶۲م؛ معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م؛ همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، ۱۳۱۸ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

GAL, S; Voorhoeve .
هادی‌نظری منظم



جعبه ابزار