• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جاویدان خرد (خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جاویدان خرد ( آداب العرب و الفرس ) ، کتابی در حکمت عملی تألیف ابوعلی مسکویه • (متوفی ۴۲۱) حکیم ، مورخ و ادیب عهد آل بویه . این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی ، عرب و رومی ؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند ( رجوع کنید به امین ، ج ۳، ص ۱۶۰).
در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست ، زیرا در آن (۱۳۵۸ ش ، ص ۲۵) از کتاب دیگرش ، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق • ، یاد کرده و یاقوت حموی (متوفی ۶۲۴؛ ج ۲، ص ۴۹۶) نیز این کتاب را جزو مؤلفات وی ذکر نموده است . زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی (ج ۱، ص ۲۵، ج ۵، ص ۷۸) و خوانساری (ج ۱، ص ۲۵۵) در بارة فارسی بودن آن گفته اند، ظاهراً مربوط به ترجمه ای عربی از جاویدان خرد هوشنگ ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) است که مسکویه آن را به فارسی برگردانده است . این ترجمه اکنون در دست نیست (آقابزرگ طهرانی ، ج ۲۲، ص ۲۰۵؛ نیز رجوع کنید به امین ، ج ۳، ص ۱۶۰). محمد اَرْکون (مسکویه ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمه ، ص چهار) معتقد است که مسکویه این اثر را پس از کتاب تهذیب الاخلاق و تجارب الامم نوشته و تاریخ اتمام نگارش آن بین ۳۷۶ تا ۳۸۲ است . البته مسکویه (۱۳۵۸ ش ، ص ۵) خود تصریح کرده که از جوانی در اندیشة تدوین این اثر بوده است . او در استطالة الفهم جاحظ (متوفی ۲۵۵) ــ اثری که اکنون در دست نیست و تنها مسکویه از وجود آن خبر داده است ــ وصف جاویدان خرد هوشنگ را خوانده و در جستجوی آن بوده و سرانجام آن را نزد موبد موبدان فارس یافته است (همانجا). جاویدان خرد (نوشتة هوشنگ )، وصیتی است از زبان هوشنگ ، از پادشاهان پیشدادی ، که برای فرزندش و پادشاهان پس از خود نوشته و مسکویه ترجمة بخشی از آن را که در اختیار داشته ، در ابتدای کتابش نقل کرده است . سپس وی حِکَم ایران و هند و عرب و روم را به آن افزوده و از باب تسمیة کل به جزء، یا به دلیل اهمیت این بخش ، کتاب خود را جاویدان خرد نامیده است (مسکویه ، ۱۳۵۹ ش ، مقدمة دانش پژوه ، ص بیست و پنج ؛ محمدی ، ج ۱، ص ۴۹، ۲۲۷). گفتنی است که عنوان الحکمة الخالدة (قاهره ۱۹۵۲) که بَدَوی به این کتاب داده ، جعلی است و در کتاب مسکویه چنین عنوانی نیامده و بدوی خود در مقدمه (ص ۱۰، ۲۶) به عنوان اصلی کتاب ، یعنی جاویدان خرد ، تصریح کرده است .
هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمانهای مختلف ، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمتها و رمزها مطرح شده است (مسکویه ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمة ارکون ، ص پنج ، ده ). مسکویه در این کتاب با بیان عبارات اخلاقی در قالب پند و انتساب آنها به شخصیتهای بزرگ و تکرار پندهای مشابه ، در پی بیدار کردن وجدان اخلاقی و تنظیم رفتارهای اجتماعی است ( رجوع کنید به فوشه کور، ص ۱۱ـ۱۲). کتاب وی مجموعه گفتارهایی بدون ترتیب به نظر می رسد اما در حقیقت او از میان منابعی که در اختیار داشته ، آنچه را با فرهنگ ایرانی و اسلامی تناسب بیشتری داشته ، بر گزیده است (همان ، ص ۲۱،۴۰) چنانکه از جهت کمّی بیشترین تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان
اختصاص دارد و حکمتهای ایرانیان و رومیان و پندهای نقل شده از حکمای هند در مرتبة بعد قرار دارند.
مطالب این کتاب را می توان از جهت صوری در سه قالب حکمت ، وصیت و تمثیل طبقه بندی کرد: حکمتها همگی جملات اسمیه اند، وصایا گفتارهایی هستند خطاب به کسی یا گروهی ، و تمثیل بهره گرفتن از رمزها و نمادهاست که در لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) آمده است (مسکویه ، ۱۳۵۵ ش ، همان مقدمه ، ص پانزده ـ نوزده ). از نظر محتوا نیز این کتاب حاوی سه نکتة اساسی است : مبارزه با شهوات و جلوگیری از افراط و تفریط ، مدح عقل و دعوت به علم و معرفت ، و حذر از مال و زن (عزت ، ج ۲، ص ۲۰۷ـ ۲۰۸).
این کتاب با پندهای هوشنگِ پیشدادی آغاز شده است . هوشنگ در متون زردشتی نخستین شهریار است و از او با لقب «پَرَذاتَه » یاد شده که معادل اوستایی پیشداد و به معنای نخستین کسی که آیین آورد یا نخستین آفریده است (کریستن سن ، ج ۱، ص ۱۶۷ـ ۱۶۸؛
رضی ، ج ۴، ص ۲۳۷۰). در متون تاریخی غالباً پیشداد به معنای کسی است که اولین بار به عدل رفتار کرد (برای نمونه رجوع کنید بهمجمل التواریخ ، ص ۲۴؛
ثعالبی مرغنی ، ص ۵).
مسکویه که در تجارب الامم (ج ۱، ص ۵ ـ۶)، همانند دیگر منابع تاریخی ، ابداع و آموزش بسیاری از امور و صنایع را به هوشنگ نسبت داده ، در جاویدان خرد (۱۳۵۸ ش ، ص ۵) تصریح کرده که هوشنگ در نگارش جاویدان خرد از هیچ کتاب حِکْمی پیش از خود استفاده نکرده است . این متن به زبان پهلوی بوده و مسکویه سرگذشت افسانه آمیز کشف متن پهلوی را در کتاب خود به روایت جاحظ ، و او از واقدی ، آورده است . بنا بر این روایت ، مردی به نام ذوبان ، از حکمای کابل ، که از وجود این کتاب در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده است ، از مأمون (متوفی ۲۱۸) خواسته بود که آن را به او ببخشند. به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان ، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه ای زیر خاک مدفون بوده است ، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده است . به خواهش حسن بن سهل ، برادر فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین ، خضربن علی (مترجم آثار پهلوی به عربی ) سی برگ آن را به عربی ترجمه کرده و ظاهراً جاحظ همین ترجمه را در کتابش نقل کرده بوده است (همان ، ص ۱۸ـ۲۲؛
نیز رجوع کنید بهطرطوشی ، ص ۴۴۵ـ۴۴۶).
پندهای هوشنگ از نوع پندهای تجربی و عملی است نه دینی (تفضلی ، ص ۲۰۸) و اغلب شکل دو وجهی یا عددی دارند. ظاهراً این متن پیش از مسکویه نیز شناخته شده بوده
زیرا کِنْدی (متوفی ح ۲۵۲؛
ج ۵، ص ۱۵۶ـ ۱۶۵) از وصایا
و پندهایی یاد کرده که از طریق «حاوربن جرد بن سعیدیار الملک ابوان شهر» به او رسیده و ظاهراً منظور همان
«گنجور وزیر ایران شهر» است و متن این پندها نیز با جاویدان خرد هوشنگ مطابقت دارد. علاوه بر این ، راغب اصفهانی (متوفی ح ۴۰۰؛
ج ۲، جزء ۳، ص ۷۰۰) از کتابی با عنوان جاودان یاد کرده و برخی پندهای هوشنگ را بازگو نموده
است (نیز رجوع کنید بهتفضلی ، ص ۲۰۸؛
قس اته ، ص ۲۶۰، پانویس ). متنی نیز در رسائل البلغاء (ص ۱۴۶ـ۱۷۲) با عنوان یتیمة السلطان به ابن مقفع (متوفی ۱۳۹) منسوب است که بخشی
از آن با متن جاویدان خرد تطابق دارد، اما در صحت این انتساب تردید هست ( رجوع کنید بهفوشه کور ، ص ۳۸؛
اته ، ص ۲۶۴ـ ۲۶۵، پانویس ).
مسکویه پس از ذکر نصایح هوشنگ ، از پندهای حکما و پادشاهان ایران مانند آذرباد، بزرگمهر، قباد، انوشیروان ، بهمن ، هرمز و جمشید یاد کرده است (برای متن اصلی برخی از این آثار رجوع کنید به متون پهلوی ، ص ۱۲۰، ۱۲۴ـ۱۴۰؛
نیز رجوع کنید به محمدی ، ج ۱، ص ۴۰ـ ۵۰، ۸۷ ـ۱۰۲، ۱۱۶، ۱۱۸). تقدم این بخش سبب شده است که برخی آن را متأثر از جریان شعوبیه • بدانند که به برتری عجم بر عرب قائل اند ( رجوع کنید به مسکویه ، ۱۳۵۸ ش ، مقدمة بدوی ، ص ۲۸، ۳۶؛
زرین کوب ، ص ۴۷)، در حالی که مسکویه (۱۳۵۸ ش ، ص ۲۵) تصریح کرده ، به سبب فارسی (پهلوی ) بودن متن اصلی جاویدان خرد ، حکمتهای ایرانیان را مقدّم داشته است . در این کتاب پس از بیان حکمتهای ایرانیان ، بدون ذکر نام کسی و در چند صفحه ( رجوع کنید به همان ، ص ۹۱ـ۱۰۰) به حکمتهای هند اشاره شده که بخشی از آن آداب مصاحبت با سلطان است . فصل بعد به حِکَم عرب اختصاص یافته که با احادیث نبوی آغاز شده است و شخصیتهای محوری این فصل به ترتیب عبارت اند از: علی علیه السلام با لقب امیرالمؤمنین ، حسن بصری و لقمان ، مسکویه ، از ابوبکر و عمر نیز نقل قول و با عبارات رحمه اللّه و رضی اللّه عنه از آنان یاد کرده است . کلماتی نیز از قُسّبن ساعِدَه ایادی ، اَکثم بن صَیفی و بسیاری از مشاهیر صوفیه مانند شبلی و جنید حتی عرب جاهلی در این فصل مندرج است . بیشتر پندهای این فصل ، قالب بیانی و روایی دارند و در بخش پایانی ، گفتارها با اشعار عربی مزین شده اند.
فصل حِکَم روم ـ یونان ، با پندهای سقراط آغاز می شود و با همانها نیز پایان می پذیرد. در میان این فصل (همان ،
ص ۲۱۱ـ۲۸۲)، پس از حکایات لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) باز هم گفتارهایی از سقراط نقل شده است . مسکویه در بخش اول این فصل ، وصیت افلاطون به ارسطو و در بخش آخر اندرزهای افلاطون در تربیت جوانان را آورده است . نصایحی را از زبان ارسطو خطاب به اسکندر، و مطالبی از هرمس ، دیوجانس ، بطلمیوس و فیثاغورس نیز بیان کرده است . چنین گزارشهایی از فیلسوفان یونان را، با کمی اختلاف و اغلب مفصّل تر، در آثار ابوسلیمان سجستانی (قرن چهارم ؛
ص ۱۱۹ـ ۱۲۸، ۱۳۹ـ۱۴۲، ۱۴۹ـ۱۵۰، ۱۶۹ـ۱۷۲، ۱۸۷، ۲۱۴، ۲۱۶)، ابن هندو (متوفی ۴۲۰؛
ص ۸۰ ـ۸۷)، مبشرّبن فاتک (متوفی ۴۸۰؛
ص ۱۸۵ـ ۱۹۱) و شهرستانی (متوفی ۵۴۸؛
قسم ۲، ص ۴۷ـ۵۱، ۱۲۴ـ ۱۲۵) نیز می یابیم . به نظر می رسد روایتهای حُنَین بن اسحاق (متوفی ۲۶۰؛
ص ۱۱۶ـ۱۱۹) و اسحاق بن حنین (متوفی ۲۹۸؛
رجوع کنید بهمقالات فلسفیة قدیمة ، ص ۵۲ ـ۶۳)، از جمله منابع این گونه روایات باشد، چنانکه مسکویه (۱۳۵۸ ش ، ص ۲۷۰) نیز به وی اشاره دارد.
حکایت لوح قابس ( رجوع کنید به همان ، ص ۲۳۱ـ۲۶۲)، که ساختار رمزگونه و تمثیلی آن با کل کتاب متفاوت است ، گفتگویی است میان قابس ــ یکی از شاگردان سقراط (ح ۳۹۰ ق م ) ــ و شخص نامعلومی که به اشتباه ، در ترجمة عربی ، به نام ایرقلس ضبط شده است در بارة لوح مصوری که در یکی از معابد آتن بوده است . این متن در اصل یونانی بوده و به دلیل ورود به فرهنگ اسلامی ، اندکی در مطالب شرک آلود آن تصرف شده است (همو، ۱۳۵۵ ش ، مقدمة ارکون ، ص نوزده ). محققان در صحت انتساب این اثر به قابس تردید کرده اند و با توجه به ساختار صوری و محتوایی اثر، آن را متعلق به فیلسوفی رواقی به همین نام یا نویسنده ای ناشناس متعلق به قرن اول یا دوم پس از میلاد دانسته اند ( رجوع کنید به همو، ۱۳۵۸ ش ، مقدمة بدوی ، ص ۴۸ـ۵۲).
در این اثر نمادی از حیات انسان تصویر شده است که نشان می دهد در بدو ورود به دنیا، انسان باید فریب بخورد و بر اثر این فریب از جام جهل و گناه بنوشد، پس از آن اگر تسلیم هوای نفس شود و نتواند از گردنه های جادة زندگی عبور کند، دچار عذاب می شود و از رسیدن به سعادت باز می ماند، اما اگر بداند که سعادت در مال و جاه و زیبایی و امثال اینها نیست ، باید سختیهای فراوانی را تحمل کند تا از جهل و غفلت پاک شود و پس از آن می تواند به قلة سعادت راه یابد. البته شمار محدودی از مردم توانایی رسیدن به این مقصد را دارند ( رجوع کنید به همان ، ص ۲۳۱ـ۲۶۲). اشاره به ادب (پایدیا ) حقیقی و دروغین ، مراحل تعلیم و تربیت و نقش زن در راهنمایی به سوی مسیرهای مختلف ، از نکات شایان توجه در این لوح است ( رجوع کنید بهمسکویه ، ۱۳۵۵ ش ، مقدمة ارکون ، ص پانزده ؛
کرمر، ص ۳۱۹ـ ۳۲۰). متن یونانی این اثر به همراه ترجمة لاتینی و عربی آن (لیدن ۱۶۴۰) و ترجمة فرانسه (پاریس ۱۲۸۹/۱۸۷۳؛
الجزایر ۱۳۱۶/۱۸۹۸) و ترجمة اسپانیایی آن (مادرید ۱۷۹۳) به چاپ رسیده است (سرکیس ، ج ۱، ستون ۲۳۹).
مسکویه در خاتمه ، سخنانی را از متأخران مسلمان ذکر کرده که مطلع این گفتار، سخنان خود اوست . این بخش ، تنها جایی است که وصایای مؤلف کتاب آمده است ( رجوع کنید به ۱۳۵۸ ش ، ص ۲۸۵ـ ۲۹۲؛
نیز رجوع کنید بهابوسلیمان سجستانی ، ص ۳۴۷ـ۳۵۲). تأکید بر طلب حکمت ، شأن عقل ، لزوم جهاد با نفس ، اعتدال در امور و برتری مرتبة ذهن در قیاس با عقل از نکات مورد توجه وی است . مسکویه پس از آن (۱۳۵۸ ش ، ص ۲۹۳ـ ۳۷۵) آدابی را از ابن مقفع (متوفی ۱۳۹؛
نیز رجوع کنید به ابن مقفع ، ۱۳۷۴ الف ، ص ۴۰ـ۱۰۶)، فارابی (متوفی ۳۳۹) و ابوالحسن عامری (متوفی ۳۸۱؛
نیز برای نمونه رجوع کنید به عامری ، ۱۳۹۹، ص ۱۰۵، ۱۰۸، ۱۴۷) بیان کرده است . عامری معاصر مسکویه بوده و آوردن گفتار وی در جاویدان خرد ، نشانة ارج و احترامی است که مسکویه برای عامری قائل بوده است ( رجوع کنید به عامری ، ۱۳۹۹، مقدمة مجتبوی ، ص ۴۵).
عامری در السعادة والاءسعاد (ص ۳۲۰) ، جاویدان خرد هوشنگ را ستوده و آن را بهترین کتاب ایرانیان دانسته و جملاتی از آن را نقل کرده است ( رجوع کنید به ص ۲۹۶ـ۳۲۱، ۴۲۲). به این ترتیب به نظر می رسد مسکویه تنها کسی نیست که نسخه ای از جاویدان خرد هوشنگ را در اختیار داشته است . نظیر چنین وصفی را بدون نام بردن از مسکویه در اثر طرطوشی (متوفی ۵۲۰) نیز می توان ملاحظه کرد ( رجوع کنید بهص ۲۲۸، ۴۳۴، ۴۴۳، ۴۴۴ـ ۴۴۶؛
برای چنین وصفی از جاویدان خرد نیز رجوع کنید به حمداللّه مستوفی ، ص ۷۶ـ۷۹؛
بناکتی ، ص ۲۸؛
سبزواری ، ص ۵۰۲ ـ ۵۰۳؛
شیروانی ، ص ۶۳ـ۶۴؛
هدایت ، ص ۲۹۳ـ۲۹۴)، اما به طور قطع جاویدان خرد مسکویه در آثار متأخران اثرگذار بوده است ، چنانکه می توان تداوم سنّت اندرزنامه نویسی را در نصیحة الملوک امام محمدغزالی (متوفی ۵۰۵) و اخلاق محتشمی نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۱) ملاحظه کرد. غزالی ، جاویدان خرد مسکویه را به عنوان یکی از منابع در اختیار داشته ( رجوع کنید به غزالی ، مقدمة همایی ، ص هشتاد و هفت ) و جملاتی را که از بزرگمهر، یونان دستور و انوشیروان نقل کرده است ، می توان با جاویدان خرد تطبیق داد (برای نمونه رجوع کنید بهص ۲۲۴ـ ۲۲۵؛
در مسکویه ، ۱۳۵۸ ش ، ص ۵۳، ۶۷). اخلاق محتشمی نیز کتابی در ردیف جاویدان خرد مسکویه است ، اما از جهت صوری و نظام مندی در مرتبة بالاتری قرار دارد. گفتنی است که مهارت نصیرالدین طوسی ، در گزینش اندرزها، مرهون اثر مسکویه بوده است (فوشه کور، ص ۱۸۳). در این کتاب نیز نکاتی شبیه جاویدان خرد دیده می شود (برای نمونه رجوع کنید بهص ۲۳، بند ۳۰، ص ۴۰، بند ۳۷، ص ۶۱، بند ۴۰ و ۴۲؛
به ترتیب در مسکویه ، ۱۳۵۸ ش ، ص ۱۵۰، ۲۲۳، ۲۱۱، ۴۸). شرف الدین قزوینی (متوفی ۶۶۰؛
ص ۵۶ ـ۷۳) و میرخواند (قرن نهم ؛
ج ۱، ص ۵۰۰ ـ۵۰۷) نیز ضمن ذکر هوشنگ ، از
کتاب مسکویه و متن فارسی منتسب به هوشنگ که با اشعاری از شاعران بزرگ تزئین شده ، یاد کرده اند. دولتشاه سمرقندی (قرن نهم ؛
ص ۱۸)نیز قطعه ای مجعول از جاویدان خرد نقل
کرده است .
متن اصلی جاویدان خرد مسکویه را عبدالرحمان بدوی در ۱۳۳۱ ش / ۱۹۵۲ در قاهره به چاپ رساند که در ۱۳۵۸ ش در تهران افست شد. سید محسن امین عاملی نیز در اعیان الشیعة (ج ۳، ص ۱۶۰ـ۱۷۰) از روی نسخة خطیِ نجیب الدین
کَرْخی متعلق به ۵۲۸ گزیده ای از این کتاب را آورده که
بخش مهمی از آن ، یعنی حِکَم روم و متأخران اسلامی ، ناقص است . بخش نخست این کتاب (۱۳۵۸ ش ، ص ( ۳ ) ـ ۲۵) را کردعلی با عنوان جاویدان خرد در رسائل البلغاء (ص ۴۶۹ـ ۴۸۲) آورده است .
قدیم ترین متن فارسی از جاویدان خرد هوشنگ ، در مجموعه ای باعنوان خردنامه ، احتمالاً متعلق به قرن ششم و ذیل «نکتهاء کتاب جاویدان خرد » (ص ۷۸ـ۸۰) موجود است . معلوم نیست نویسندة ناشناس این مجموعه از متن مسکویه برای ترجمة فارسی بهره برده یا متن عربی قدیم تری در اختیار داشته است ، اما در هر صورت متن مسکویه کامل تر است و به نظر می رسد که مسکویه مرجع کامل تری در اختیار داشته است (فوشه کور، ص ۳۶ـ۴۰). این اثر را، که مینوی (ص ۵۸) به نسخة خطی آن در کتابخانة نافذپاشا (ش ۳۲۸) اشاره کرده ، منصور ثروت در ۱۳۶۷ ش در تهران منتشر نموده است . شرف الدین عثمان بن محمد قزوینی به دستور اتابک ابوبکر (۶۲۸ـ ۶۵۸)، جاویدان خرد را تا پایان حِکَم عرب جاهلی ترجمه کرده و محمدتقی دانش پژوه در ۱۳۵۹ ش آن را در تهران منتشر کرده است . در قرن هفتم نیز مؤلفی ناشناس در اثری با عنوان تاریخ شاهی (ص ۸۸ ـ۹۰)، ترجمة وصیت جمشید، مندرج در جاویدان خرد (۱۳۵۸ ش ، ص ۶۵ـ۶۶)، را آورده است . تقی الدین محمد ارجانی شوشتری (متوفی ح ۱۰۳۵) به دستور نورالدین جهانگیر، پادشاه هند (۱۰۱۴ـ۱۰۴۷)، فصولی از این کتاب را به فارسی برگردانده که از ترجمة قزوینی کامل تر است . این ترجمه را بهروز ثروتیان در ۱۳۵۵ ش به همراه مقدمة محمد ارکون در تهران منتشر کرد. ترجمة دیگر این اثر را محمدحسین بن شمس الدین (حکیم ) با اندکی دخل و تصرف در ۱۰۶۵ و به دستور پادشاه هند انجام داد. این اثر را درویش فانی مانِکجی به نام ناصرالدین شاه قاجار و با عنوان انتخاب شایسته خانی در ۱۲۹۳، در بمبئی چاپ کرد (منزوی ، ج ۲، ص ۱۵۴۳) و نسخه ای از آن نیز در ۱۲۹۴ در تهران منتشر شد. سید محمدکاظم امام نیز بخش نخست کتاب مسکویه ، یعنی وصیت هوشنگ و داستانِ یافتن آن ، را ترجمه کرده و در بارة اشخاص مذکور در این بخش ، توضیحاتی داده است . این ترجمه در ۱۳۵۰ ش در تهران به چاپ رسیده است .
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ؛
(۲) ابن مقفع ، الدرة الیتیمة ، او، الادب الکبیر ، در رسائل البلغاء ، اختیار و تصنیف محمد کردعلی ، قاهره : مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، ۱۳۷۴/۱۹۷۴ الف ؛
(۳) همو، یتیمة السلطان ، در همان ؛
(۴) ابن هندو، الکلم الروحانیة فی الحکم الیونانیة ، چاپ مصطفی قبانی دمشقی ، قاهره ۱۳۱۸/۱۹۰۰؛
(۵) ابوسلیمان سجستانی ، صوان الحکمة و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، تهران ۱۹۷۴؛
(۶) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران ۱۳۵۶ ش ؛
(۷) امین ؛
(۸) داوودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۹) تاریخ شاهی قراختائیان ، از مؤلفی ناشناخته در قرن هفتم ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، ۱۳۵۵ ش ؛
(۱۰) احمد تفضلی ، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام ، به کوشش ژاله آموزگار، تهران ۱۳۷۶ ش ؛
(۱۱) حسین بن محمد ثعالبی مرغنی ، تاریخ غررالسیر، المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳؛
(۱۲) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(۱۳) حنین بن اسحاق ، آداب الفلاسفة ، اختصره محمدبن علی انصاری ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، کویت ۱۴۰۶/۱۹۸۵؛
(۱۴) خردنامه ، اثری از قرن ششم هجری ، چاپ منصور ثروت ، تهران : امیرکبیر، ۱۳۶۷ ش ؛
(۱۵) خوانساری ؛
(۱۶) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء ، چاپ محمد رمضانی ، تهران ۱۳۳۸ ش ؛
(۱۷) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء ، بیروت : منشورات دارمکتبة الحیاة ، ( بی تا. ) ؛
(۱۸) رسائل البلغاء ، اختیار و تصنیف محمد کردعلی ، قاهره : مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، ۱۳۷۴/۱۹۵۴؛
(۱۹) هاشم رضی ، دانشنامة ایران باستان : عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی ، تهران ۱۳۸۱ ش ؛
(۲۰) عبدالحسین زرین کوب ، از گذشتة ادبی ایران ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری ، روضة الانوار عباسی : مبانی اندیشة سیاسی و آیین مملکتداری ، چاپ نجف لک زایی ، قم
(۲۱) ۱۳۸۱ ش ؛
(۲۲) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیّة و المعربّة ، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۲۳) فضل اللّه شرف الدین قزوینی ، تاریخ المعجم فی آثار ملوک العجم ، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۷؛
(۲۴) محمدبن عبدالکریم شهرستانی ، کتاب الملل و النحل ، چاپ محمدبن فتح اللّه بدران ، قاهره ?( ۱۳۷۵/۱۹۵۶ ) ، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش ؛
(۲۵) زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، حدائق السیاحة ، تهران ۱۳۴۸ ش ؛
(۲۶) محمدبن ولید طرطوشی ، سراج الملوک ، بیروت ۱۹۹۵؛
(۲۷) محمدبن یوسف عامری ، الامد علی الابد ، چاپ اورت ک . روسون ، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛
(۲۸) همو، السعادة و الاسعاد فی السیرة الانسانیة ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران ۱۳۳۶ ش ؛
(۲۹) عبدالعزیز عزت ، ابن مسکویه : فلسفته الاخلاقیة و مصادرها ، ( قاهره ) ۱۹۴۶؛
(۳۰) محمدبن محمد غزالی ، نصیحة الملوک ، چاپ جلال الدین همایی ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛
(۳۱) شارل ـ هانری دو فوشه کور، اخلاقیات : مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدة سوم تا سدة هفتم هجری ، ترجمة محمدعلی امیر معزی و عبدالمحمد روح بخشان ، تهران ۱۳۷۷ ش ؛
(۳۲) جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل بویه : انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی ، ترجمة محمدسعید حنایی کاشانی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۳۳) آرتور امانوئل کریستن سن ، نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه ای ایرانیان ، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار و احمد تفضلی ، تهران ۱۳۷۷ ش ؛
(۳۴) محمدبن ابراهیم کندی ، بیان الشرع ، عمان ۱۴۰۲ـ۱۴۱۳/۱۹۸۲ـ۱۹۹۲؛
(۳۵) مبشربن فاتک ، مختار الحکم و محاسن الکلم ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، بیروت ۱۹۸۰؛
(۳۶) متون پهلوی ( ترجمه ، آوانوشت )، گردآوری جاماسب ـ آسانا، گزارش سعید عریان ، تهران : کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران ، ۱۳۷۱ ش ؛
(۳۷) مجمل التواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران : کلالة خاور، ۱۳۱۸ ش ؛
(۳۸) محمد محمدی ، الترجمة و النقل عن الفارسیة فی القرون الاسلامیة الاولی ، ج ۱، بیروت ۱۹۶۴؛
(۳۹) احمدبن محمد مسکویه ، تجارب الامم ، چاپ ابوالقاسم امامی ، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۹ ش ؛
(۴۰) همو، الحکمة الخالدة = جاویدان خرد ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، قاهره ۱۹۵۲، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش ؛
(۴۱) همان : ترجمة جاویدان خرد ، از شرف الدین عثمان بن محمد قزوینی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران ۱۳۵۹ ش ؛
(۴۲) همان : جاویدان خرد ، ترجمة تقی الدین محمد شوشتری ، چاپ بهروز ثروتیان ، تهران ۱۳۵۵ ش ؛
(۴۳) مقالات فلسفیة قدیمة لبعض مشاهیر فلاسفة العرب : مسلمین و نصاری ، مع تعریب اسحاق بن حنین ، بیروت : مطبعة الکاثولیکته ، ۱۹۱۱؛
(۴۴) منزوی ؛
(۴۵) میرخواند؛
(۴۶) مجتبی مینوی ، «از خزاین ترکیه »، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال ۴، ش ۲ (دی ۱۳۳۵)؛
(۴۷) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، اخلاق محتشمی ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران ۱۳۳۹ ش ؛
(۴۸) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری ، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۸، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(۴۹) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۹۹۳.
br /



جعبه ابزار