جبر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَبْرُ یکی از واژگان به کار رفته در
قرآن کریم به معنای اصلاح شی‌ء به نوعی از قهر، بستن ضد شکستن، بسیار ترمیم و جبران کننده است. در قرآن این واژه در معانی مختلفی استعمال شده است، از جمله: صفتی برای قلب، صفتی برای
خداوند متعال و صفتی برای
عاق والدین.
جَبْرُ اصلاح شی‌ء به نوعی از قهر، بستن ضد شکستن.
راغب گوید: «اصل الْجَبْرِ اصلاح الشّی‌ء بضرب من القهر»
در
صحاح هست: «الْجَبْرُ: ان تغنی الرجل او تصلح عظمه من کسر» غنی کردن شخص تواناست و یا به معنی مقتدری است که
مشیّت او در عالم جاری است و در او
ظلم نیست و یا به معنی بسیار ترمیم و جبران کننده است.
در قرآن این واژه در معانی مختلفی استعمال شده است، از جمله:
(وَعَصَوْاْ رُسُلَهُ وَاتَّبَعُواْ أَمْرَ كُلِّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ) پیامبران خدا را نافرمانی کردند و از دستور هر ستمگر لجوج پیروی نمودند.
(...يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ) طبرسی فرموده ابو عمر و
ابن ذکوان و قتیبه «قَلْبٍ» را با تنوین خوانده‌اند و دیگران به کسر و اضافه به «مُتَکَبِّرٍ».
باید دانست در صورت اوّل معنی آیه این می‌شود خدا بر هر قلبی که خودپسند و
ستمگر است مهر می‌زند.
اگر گوئیم قلب متکبّر و جبّار است علتش آن است که تکبّر و ظلم از آن سر چشمه می‌گیرد. در صورت دوم باید گفت: خدا بر تمام قلبی که متکبّر و جبّار است مهر می‌زند و آن مهر بر تمام قلب احاطه می‌کند علی هذا عموم قلوب از فحوای آیه به دست می‌آید وگرنه «کُلِّ» راجع به تمام و همه قلب است نه همه قلوب. بعضی‌ها به معنی آیه چندان توجّه نکرده‌اند و بعضی‌ها گفته‌اند در آیه حذفی هست و تقدیر آن چنین است «
یَطْبَعُ اللَّه عَلی کُلِّ قَلْبِ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ...» ولی در
تفسیر جلالین مثل نگارنده گفته است،
و این
آیه مثل آیه
ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ... «
وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ...» است پیداست که
قساوت و عمی احاطه بر تمام قلب دارد (و اللَّه العالم).
(... الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ...) در این آیه هشت تا از
اسماء حسنی ذکر شده:
پادشاه (مدبّر و مدیر) پاک، سلام، ایمنی دهنده، امین (یا رقیب)، توانا، مصلح، بزرگ. و چنانکه گفته شد جبّار به معنی مصلح و ترمیم کننده و یا به معنی مقتدر است.
(وَإِذَا بَطَشْتُم بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ) راجع باین آیه به «
بطش» رجوع شود. ناگفته نماند از آیات قرآن بدست می‌آید که عاقّ والدین
جبّار و ستمگر است نظیر آیه
(وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا) و آیه ۱۴ همان سوره
(وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُن جَبَّارًا عَصِيًّا).
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «جبر»، ج۲، ص۲-۵.
