• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جبرئیل بن بختیشوع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جبرئیل بن بُخْتیشوع، از پزشکان معروف خاندان نَسطوری بختیشوع و یکی از کسانی که سهم بسیار مهمی در ترجمة آثار پزشکی از سریانی و یونانی به عربی داشته است.



پدر جبرئیل از پزشکان مشهور زمان خود و رئیس بیمارستان جندیشاپور بود که در ۱۷۱ برای معالجة هارون الرشید به بغداد فرا خوانده شد و به سبب موفقیت در معالجة او، به ریاست پزشکان دربار منصوب گردید.
[۱] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
[۳] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۱۳۰.



به نوشته صَفَدی
[۴] صَفَدی، الوافی بالوفیات، ج ۱۱، ص ۵۰
جبرئیل با پیوستن به جعفر برمکی (متوفی ۱۸۷)، وزیر هارون الرشید، به دربار هارون راه یافت. بنا به روایتی که بسیاری از منابع آن را ذکر کرده اند،
[۵] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۴.
[۷] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
در ۱۷۵ پدر جبرئیل در پاسخ به جعفر برمکی که از او خواسته بود پزشکی ماهر را به او معرفی کند، فرزندش جبرئیل را معرفی کرد. از این راه جبرئیل به درباریان پیوست و پس از مرگ پدرش به ریاست پزشکان برگزیده شد و به ثروت و محبوبیت فراوانی دست یافت.
[۸] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵.
[۱۰] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۲.
او همچنین به دستور هارون الرشید بیمارستانی در بغداد احداث کرد.
[۱۱] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۳۸۳.
[۱۲] گری لایزر، «آموزش پزشکی در سرزمینهای اسلامی از قرن اول تا هشتم هجری»، ج۱، ص۶۶.



طی سالهای حضور جبرئیل در دربار هارون، ماجرای مشهور تشخیص نادرست جبرئیل و در نتیجه ناتوانی او در معالجة هارون پیش آمد که مورخان و نویسندگان آن را نقل کرده اند.
[۱۳] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۴.
[۱۴] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
[۱۶] محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۱۴.
[۱۷] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
[۱۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۳۸.
در پی این واقعه، هارون جبرئیل را زندانی کرد و حتی دستور قتل او را داد. به نوشته برخی از مورخان و نویسندگان
[۱۹] تاریخ الحکماء.
[۲۱] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
فضل بن ربیع (متوفی ۲۰۸)، وزیر سیاستمدار هارون و امین (پسر هارون الرشید)، این فرمان را نادیده گرفت و جبرئیل جان به در برد، اما به نوشته طبری
[۲۲] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۴.
هارون در ۱۹۳، در همان روزی که دستور قتل جبرئیل را داد، درگذشت. فضل بن ربیع پس از مرگ هارون، جبرئیل را به خدمت امین در آورد.
[۲۳] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱.
[۲۵] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
با کشته شدن امین و آغاز خلافت مأمون (۱۹۸ـ ۲۱۸) جبرئیل زندانی شد
[۲۶] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱.
[۲۸] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
اما در حدود ۲۰۲ـ۲۰۳ برای درمان حسن بن سهل (متوفی ۲۳۶)، وزیر مأمون، عفو و آزاد گردید
[۲۹] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱.
) و در ۲۰۵ با معالجة مأمون، جایگاه از دسته رفتة خود را در دربار عباسی بازیافت.
[۳۱] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲.
[۳۳] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.



جبرئیل در ۲۱۳ در پی بیماری سختی درگذشت. جسد او را با تشییع باشکوهی در دیر مارْسَرْجِس در مدائن دفن کردند.
[۳۴] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۲.
وی در وصیتنامه اش، مأمون را وصی خود قرار داد و مأمون نیز اجرای مُفاد وصیتنامه را به فرزند جبرئیل، بختیشوع ، که او نیز پزشک بود، سپرد. بختیشوع به تعمیر دیر پرداخت و راهبان را در آن‌جا گرد آورد.
[۳۶] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۳.
بغدادی
[۳۸] یوسف افندی غنیمه بغدادی، «بختیشوع الطبیب النسطوری و اُسرته»، المشرق، سال ۸، ش ۲۳ (کانون الاول ۱۹۰۵). ص ۱۰۹۷ـ ۱۱۰۵
گزارشی درباره زندگی و آثار جبرئیل تهیه کرده است.




۵.۱ - رئیس پزشکان

نقش جبرئیل از جهات مختلف شایان بررسی است؛ به عنوان رئیس پزشکان دربار هارون و همنشین با خلیفه، به عنوان پزشکی صاحب تألیف در حوزة پزشکی و به عنوان کسی که در انتقال دانش پزشکی به جهان اسلام سهمی بر عهده داشت. نقل قولهای متعددی از جبرئیل درباره گفتگوهایش با هارون و اطرافیان او و آنچه در دربار اتفاق می‌افتاده وجود دارد.
[۳۹] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۲ـ۳۴۴.
[۴۰] محمدبن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتّاب، ج۱، ص۱۴۴ـ ۱۴۵.
او آثار متعددی در پزشکی تألیف کرده که چند تا از آن‌ها از بین رفته و تعدادی نیز باقی‌مانده است. این کتابها مرجع بسیاری از دانشمندان و پزشکان پس از جبرئیل بوده و سخنان بسیاری نیز از او در متون متأخر نقل شده است.
[۴۱] ۶۳۳، محمدبن موسی دمیری، ج۱، ص۴۸۳، حیاة الحیوان الکبری.
از میان پزشکان اسلامی بیش از همه پزشک مشهور، محمدبن زکریای رازی، آرای متعددی از جبرئیل نقل کرده است
[۴۲] محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب ج ۳، ص ۱۲۹ـ۱۳۰، ج ۵، ص ۱۷۹، ج ۷، ص ۲۹۹، ج ۱۰، ص ۱۷۱، ۲۰۶
. نقل قولهای رازی، باتوجه به ماهیت آن‌ها و ذکر انواع خاص داروها در آنها، احتمالاً برگرفته از کنّاش جبرئیل است، یعنی از کتابی که به دست ما نرسیده است.

۵.۲ - تالیف و ترجمه آثار پزشکی

جبرئیل همچون بسیاری از اعضای خاندان بختیشوع در انتقال دانش پزشکی به جهان اسلام نیز سهم مهمی داشت. کوششهای این افراد بخشی از رویکرد عظیم دانشمندان و مترجمان اسلامی در انتقال علوم از سایر سرزمینها، به ویژه از متون یونانی، بود که به نهضت ترجمه مشهور است. به پیشنهاد جبرئیل، هارون الرشید برای فراهم آوردن متون پزشکی یونانی گروهی را به امپراتوری روم فرستاد و با کمک مالی به مترجمان، آنان را به ترجمة این آثار گماشت. این فعالیت جبرئیل در دورة مأمون نیز ادامه یافت.
[۴۳] دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ج۱، ص۲۴۹.
[۴۴] مقدمة مایرهوف، ص ۱۶، حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، قاهره ۱۹۲۸.
حنین بن اسحاق، پزشک و مترجم مشهور که در طب بالینی از شاگردان جبرئیل
[۴۵] الگود، ص ۱۰۶
و مورد علاقه و لطف استاد بود
[۴۶] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۱۴۴.
[۴۷] الگود، ص ۱۰۶
[۴۸] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۵.
به تشویق و درخواست جبرئیل بعضی از آثار جالینوس را، که جبرئیل بسیار به آن‌ها علاقه داشت، ترجمه کرد. نخستین کتابی که حنین از آثار جالینوس ترجمه کرد کتاب فی اصناف الحُمَّیات بود که آن را به جبرئیل اهدا کرد
[۴۹] حنین بن اسحاق، «رسالة حنین بن اسحق درباره آثار جالینوس»، ج۱، ص۳۸۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۵۰] الگود، ص ۱۰۶
[۵۱] ۳۸۰، ۳۸۹، ج۱، ص۳۷۶، ۴۰۴، ۴۰۹ـ۴۱۰، حنین بن اسحاق، «رسالة حنین بن اسحق درباره آثار جالینوس»، تهران ۱۳۵۵ ش.
ایوب رُهاوی، دیگر پزشک و مترجم این دوران، نیز مقالاتی برای جبرئیل ترجمه کرد
[۵۲] الگود، ص ۳۷۹، ۳۸۳، ۴۱۱



ابونواس، شاعر مشهور دورة عباسی، شعری در مدح جبرئیل سروده
[۵۳] حسن بن هانی ابونواس، دیوان ابی نوّاس. ص ۱۴۷
که شهرت یافته و نویسندگان دیگری، از جمله ابن رقیق
[۵۴] ابن رقیق، قطب السرور فی اوصاف الخمورص ۳۱۹
و صفدی
[۵۵] صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱۱، ص ۵۰ ـ۵۱
، آن را نقل کرده اند. همچنین، ابوالفرج اصفهانی نیز شعری از مأمون در مدح جبرئیل نقل کرده که فقط ابن فضل اللّه عمری
[۵۶] ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، سفر ۹، ص ۱۸۵ـ۱۸۶
آن را گزارش کرده و در سایر منابع، از جمله خود آثار ابوالفرج، دیده نمی‌شود.
آثار: صفات نافعة کتبها للمأمون
[۵۷] سزگین، ج ۳، ص ۲۲۶
، رسالة الی المأمون فی المطعم و المشرب
[۵۹] سزگین، ج ۳، ص ۲۲۶
[۶۰] محمدتقی دانش پژوه، «گزارش سفر پاریس»، ج۱، ص۲۸۱.
[۶۱] اسامه ناصر نقشبندی، مخطوطات الطب و الصیدلة و البیطرة فی مکتبة المتحف العراقی، ج۱، ص۱۵۶.
کتاب فی الباه
[۶۲] محمدتقی دانش پژوه، «گزارش سفر پاریس»، ج۱، ص۲۸۱.
مقالة فی العین/ کتاب طب العین
[۶۳] همان مقدمه، ص ۱۲، حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، قاهره ۱۹۲۸.
[۶۴] سزگین، ج ۳، ص ۲۲۶
و رسالة الی المأمون یأمره بما اجتمعت علیه فلاسفة الروم و الفرس
[۶۵] سزگین، ج ۵، ص ۴۰۹
. تاکنون از رسالة مختصرة فی الطب، کتاب فی صنعة البخور، کتاب فی الزینة، کنّاش، و کتاب المدخل الی صناعة المنطق او نسخه ای به دست نیامده است. سزگین
[۶۶] سزگین ج ۳، ص ۲۲۶
با استنباطی از نوشته رازی
[۶۷] محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج ۱، ص ۲۴۳
رساله ای به نام ورم الخُصی را نیز به او نسبت داده است.
فؤاد سید
[۶۸] ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، پانویس،ج۱، ص۶۴.
به اشتباه، الروضة الطبیة، کتاب چاپ شدة عبیداللّه بن جبرئیل بن بختیشوع، یکی دیگر از افراد خاندان بختیشوع، را از جبرئیل دانسته است.
منابع :
(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء.
(۲) ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء.
(۳) ابن رقیق، قطب السرور فی اوصاف الخمور.
(۴) ابن عبری، تاریخ مختصرالدول.
(۵) ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار.
(۶) حسن بن هانی ابونواس، دیوان ابی نوّاس.
(۷) دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی.
(۸) یوسف افندی غنیمه بغدادی، «بختیشوع الطبیب النسطوری و اُسرته»، المشرق، سال ۸، ش ۲۳ (کانون الاول ۱۹۰۵).
(۹) محمدبن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتّاب.
(۱۰) حنین بن اسحاق، «رسالة حنین بن اسحق درباره آثار جالینوس»، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۱۱) حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، قاهره ۱۹۲۸.
(۱۲) محمدتقی دانش پژوه، «گزارش سفر پاریس».
(۱۳) محمدبن موسی دمیری، حیاة الحیوان الکبری.
(۱۴) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام.
(۱۵) محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب.
(۱۶) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تاریخ الخلفاء.
(۱۷) صفدی، الوافی بالوفیات.
(۱۸) طبری، تاریخ (بیروت).
(۱۹) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء.
(۲۰) گری لایزر، «آموزش پزشکی در سرزمینهای اسلامی از قرن اول تا هشتم هجری».
(۲۱) اسامه ناصر نقشبندی، مخطوطات الطب و الصیدلة و البیطرة فی مکتبة المتحف العراقی.
(۲۲) Cyril L Elgood, A medical history of Persia and the eastern caliphate, Cambridge ۱۹۵۱.
(۲۳) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischer Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴؛


۱. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
۲. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۶۱۸۷.    
۳. ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۱۳۰.
۴. صَفَدی، الوافی بالوفیات، ج ۱۱، ص ۵۰
۵. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۴.
۶. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۸.    
۷. ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
۸. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۳۴ـ ۱۳۵.
۹. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۸.    
۱۰. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۲.
۱۱. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۳۸۳.
۱۲. گری لایزر، «آموزش پزشکی در سرزمینهای اسلامی از قرن اول تا هشتم هجری»، ج۱، ص۶۶.
۱۳. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۴.
۱۴. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
۱۵. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۸۱۸۹.    
۱۶. محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص۱۴.
۱۷. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
۱۸. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۳۳۸.
۱۹. تاریخ الحکماء.
۲۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۸۱۸۹.    
۲۱. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
۲۲. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۴.
۲۳. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱.
۲۴. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۹.    
۲۵. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
۲۶. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱.
۲۷. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۹.    
۲۸. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
۲۹. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱.
۳۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۹.    
۳۱. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲.
۳۲. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۸۹۱۹۰.    
۳۳. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص۱۸۳.
۳۴. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۲.
۳۵. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۹۸.    
۳۶. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۴۳.
۳۷. ۲۰۰، ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۹۸.    
۳۸. یوسف افندی غنیمه بغدادی، «بختیشوع الطبیب النسطوری و اُسرته»، المشرق، سال ۸، ش ۲۳ (کانون الاول ۱۹۰۵). ص ۱۰۹۷ـ ۱۱۰۵
۳۹. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۸، ص۳۴۲ـ۳۴۴.
۴۰. محمدبن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتّاب، ج۱، ص۱۴۴ـ ۱۴۵.
۴۱. ۶۳۳، محمدبن موسی دمیری، ج۱، ص۴۸۳، حیاة الحیوان الکبری.
۴۲. محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب ج ۳، ص ۱۲۹ـ۱۳۰، ج ۵، ص ۱۷۹، ج ۷، ص ۲۹۹، ج ۱۰، ص ۱۷۱، ۲۰۶
۴۳. دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ج۱، ص۲۴۹.
۴۴. مقدمة مایرهوف، ص ۱۶، حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، قاهره ۱۹۲۸.
۴۵. الگود، ص ۱۰۶
۴۶. ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۱۴۴.
۴۷. الگود، ص ۱۰۶
۴۸. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۷۴ـ۱۷۵.
۴۹. حنین بن اسحاق، «رسالة حنین بن اسحق درباره آثار جالینوس»، ج۱، ص۳۸۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
۵۰. الگود، ص ۱۰۶
۵۱. ۳۸۰، ۳۸۹، ج۱، ص۳۷۶، ۴۰۴، ۴۰۹ـ۴۱۰، حنین بن اسحاق، «رسالة حنین بن اسحق درباره آثار جالینوس»، تهران ۱۳۵۵ ش.
۵۲. الگود، ص ۳۷۹، ۳۸۳، ۴۱۱
۵۳. حسن بن هانی ابونواس، دیوان ابی نوّاس. ص ۱۴۷
۵۴. ابن رقیق، قطب السرور فی اوصاف الخمورص ۳۱۹
۵۵. صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۱۱، ص ۵۰ ـ۵۱
۵۶. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، سفر ۹، ص ۱۸۵ـ۱۸۶
۵۷. سزگین، ج ۳، ص ۲۲۶
۵۸. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۲۰۱.    
۵۹. سزگین، ج ۳، ص ۲۲۶
۶۰. محمدتقی دانش پژوه، «گزارش سفر پاریس»، ج۱، ص۲۸۱.
۶۱. اسامه ناصر نقشبندی، مخطوطات الطب و الصیدلة و البیطرة فی مکتبة المتحف العراقی، ج۱، ص۱۵۶.
۶۲. محمدتقی دانش پژوه، «گزارش سفر پاریس»، ج۱، ص۲۸۱.
۶۳. همان مقدمه، ص ۱۲، حنین بن اسحاق، کتاب العشر مقالات فی العین، قاهره ۱۹۲۸.
۶۴. سزگین، ج ۳، ص ۲۲۶
۶۵. سزگین، ج ۵، ص ۴۰۹
۶۶. سزگین ج ۳، ص ۲۲۶
۶۷. محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب، ج ۱، ص ۲۴۳
۶۸. ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، پانویس،ج۱، ص۶۴.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبرئیل بن بُخْتیشوع»، شماره۴۴۷۷.    



جعبه ابزار