جمهرة اشعارالعرب خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَمْهَرَة اَشعارِالْعرب، از مهم‌ترین و کهن‌ترین مجموعه‌های شعر عربی در سده‌های نخستین اسلامی، گردآورده ابوزید محمدبن ابی‌خَطّاب قُرَشی است.
حیات و وفات
از تاریخ زندگانی ابوزید اطلاع موثقی در دست نیست. برخی سال وفات او را ۱۷۰ ذکر کرده‌اند. (امین، ج۲، ص۲۷۶؛ رافعی، ج۳، ص۳۴۵؛ سرکیس، ج۱، ستون ۳۱۳) بُستانی (بطرس بستانی، ج۲، ص۲۰۰) او را معاصر دوره نخست عباسی (۱۳۲ـ۲۳۳) دانسته و به‌گفته برخی، او در سده سوم (زیدان، ج۱، جزء۲، ص۴۱۵؛ عطبه، ص۴۷۲؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ج۱۴، ص۱۴۴) یا چهارم (سزگین، ج۲، جزء۱، ص۹۰؛ عزة حسن، ج۱، ص۷۵) می‌زیسته است. مصطفی جواد (مصطفی جواد، ص۱۷۹ـ۱۸۱)، با استناد به اینکه در جمهرة اشعارالعرب (مصطفی جواد، ص۵۹۶، ۷۰۳) از دیوان الادب اثر اسحاق‌بن ابراهیم فارابی (متوفی ح۳۷۰) و الصحاح اثر جوهری (متوفی ۳۹۸) مطالبی نقل شده است، دوره زندگی ابوزید را سده پنجم دانسته است، ولی برخی احتمال داده‌اند که نام این کتاب‌ها در حاشیه بوده است و بعد‌ها ناسخان آن‌ها را وارد متن جمهره کرده‌اند. تحقیق در این مسئله مستلزم توجه به اِسنادهای ابوزید قرشی در متن کتاب است. وی در یک‌جا با یک واسطه، ابن‌اعرابی (متوفی ۲۳۱) و در جای دیگر، با دو واسطه، هَیثَم‌بن عَدی (متوفی ۲۰۶) را در سلسله اِسنادهای خود آورده (مصطفی جواد، ص۳۴ـ۳۵) و نیز، با دو واسطه، از ابوعُبَیده (متوفی ۲۰۹) و اَصْمَعی (متوفی ۲۱۶) مطالبی ذکر کرده است. (مصطفی جواد، ص۴۳، ۵۲) بنابراین، بعید نیست که جمهرة در اواخر سده سوم تألیف شده باشد. (شوقی ضیف، العصر الجاهلی، ص۱۷۸) برخی محققان معاصر نیز از این تاریخ یاد کرده‌اند. (بروکلمان، ج۱، ص۷۵؛ اسماعیل، ص۸۱) نکته دیگر آنکه بسیاری از اِسنادهای جمهرة از شخصی به نام مُفَضَّل است که غیر از مفضّل ضَبّی (متوفی ۱۶۸ یا ۱۷۰) است، زیرا ابوزید قرشی در جمهرة (ص۳۰) نام کامل او را چنین آورده است: ابوعبداللّه مفضّل‌بن عبداللّه مُحَبِّری، یا مُجَبَّری (اسد، ص۵۸۷) با توجه به راویانی که مفضّل از آن‌ها روایت نقل کرده است، می‌توان مفضّل را از رجال سده سوم و اوایل سده چهارم دانست. (بروکلمان، ج۱، ص۷۵) بروکلمان (بروکلمان، ج۱، ص۷۵) و سزگین (سزگین، ج۲، جزء۱، ص۹۰) مفضّل را ابن‌مُجَبَّر و از نسل عمربن خَطّاب معرفی کرده‌اند. برخی نیز، به اشتباه، این مفضّل را با مفضّل ضبّی یکی دانسته (فرّوخ، ج۲، ص۳۰۰) و ازاین‌رو، تاریخ زندگی ابوزید قرشی را نیمه دوم سده دوم دانسته‌اند. (فرّوخ، ج۲، ص۳۰۰)
در نسخه‌ای از جمهرة، که در ۶۸۳ کتابت شده است، نام محمدبن ایوب عزیزی عُمَری به عنوان مؤلف و شارح آمده که شخصی گمنام است و در دیگر نسخه‌ها چنین نامی نیامده است (سزگین، ج۲، جزء۱، ص۹۰؛ اسد، ص۵۸۶؛ قرشی، مقدمه بجاوی، ص۵ـ۶) ابن‌رَشیق قَیروانی (متوفی ۴۵۶)، نخستین کسی است که نام جمهرة را آورده و مؤلف آن را محمدبن ابی‌خطّاب معرفی کرده است (ابن‌رَشیق قَیروانی، ج۱، ص۹۶) به پیروی از ابن‌رشیق، سیوطی (متوفی ۹۱۱) در المُزهِر (عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، ج۲، ص۴۸۰) و عبدالقادر بغدادی (متوفی ۱۰۹۳) در خِزانة الادب (عبدالقادربن عمر بغدادی، ج۱، ص۱۲۶؛ عبدالقادربن عمر بغدادی، ج۹، ص۵۳۱) نیز نام جمهرة و مؤلف آن را آورده‌اند.
روش تألیف
جمهرة در برگیرنده ۴۹ قصیده از ۴۹ شاعر عصر جاهلی و اسلامی است که با ترتیبی ویژه و بی‌نظیر تنظیم شده است. واژه جمهرة به معنای گردآوردن و انباشتن است. ابن‌دُرَید اَزْدی (متوفی ۳۲۱)، در مقدمه کتاب جمهرة اللغه، (ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، ج۱، ص۴۱)
وجه تسمیه
وجه تسمیه آن را برگرفتن جُمهورِ (مقدار فراوان) سخن عرب ذکر کرده است. نام جمهرة در عنوان چندین کتاب، با موضوعات گوناگون، در سده‌های سوم و چهارم آمده است. (عزة حسن، ج۱، ص۷۵؛ الموسوعة العربیة العالمیة، الموسوعة العربیة العالمیة، ج۱۴، ص۱۴۴)
ویژگی بارز
یکی از ویژگیهای بارز جمهرة اشعارالعرب، مقدمه مبسوط و ارزشمند آن است که چندین مبحث را دربر می‌گیرد. مؤلف، نخست به بررسی و مقابله واژگان قرآن با واژگان سروده‌های جاهلی پرداخته و از این نظریه دفاع کرده است که همه واژگان قرآن عربی‌اند و برخی واژگان قرآنی که در دیگر زبان‌ها نیز کاربرد دارند، می‌ان عربی و این زبان‌ها مشترک هستند (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۱۱ـ ۳۰)
اولین شاعران
نخستین گوینده شعر را معرفی کرده که به اعتقاد پیشینیان حضرت آدم علیه‌السلام بوده و پس از آن، از فرشتگان، ابلیس، قوم عاد و ثمود و غیره ابیاتی آورده است (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، به ص۳۰ـ۳۳) او شعر را از دیدگاه رسول اکرم و صحابه ایشان بررسی کرده و کمی درباره جوهر شعر سخن گفته است. (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۳۴ـ۴۴) همچنین به شاعرترین شاعران پرداخته و گفته‌های گوناگونی را در این موضوع نقل کرده است. (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۴۵ـ۴۶) و سپس، به تفصیل، درباره سروده‌های جن و شیاطین‌الشعراء مطالبی آورده است. (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۴۷ـ۶۳) که از مطالب خرافی در ادبیات عربی هستند. (بطرس بستانی، ج۲، ص۲۰۳)
طبقه بندی شاعران
پس از آن، اخبار شاعران و طبقه‌بندی آنان را ذکر کرده و اخباری را در برتری برخی شاعران بر دیگران، و بخشهایی از سروده‌های آنان و گفته‌های راویان اشعار را درباره شاعران نقل کرده است (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۶۵ـ ۱۱۰) به گفته سزگین (سزگین، ج۲، جزء۱، ص۹۰)، ابوزید قرشی در مقدمه جمهرة متأثر از مجاز القرآن ابوعبیده بوده است. قرشی در طبقه‌بندی و بر‌تر دانستن شاعران، برخی دیدگاههای انتقادی را از دیدگاه نسل اول راویان و دیگران مطرح کرده است که از نخستین گامهای نقد ادبی در ادبیات عربی به‌شمار می‌روند (اسماعیل، ص۸۸؛ دقاق، ص۵۱؛ عزة حسن، ج۱، ص۷۵) هرچند بر او خرده گرفته‌اند که در بر‌تر دانستن شاعران، به نقل اقوال بسنده کرده و از خویش نظری نداده است. (اسماعیل، ص۸۶ـ۸۷؛ بطرس بستانی، ج۲، ص۲۰۳)
بخش‌ها
ابوزید قرشی، پس از مقدمه، مجموعه خود را در هفت بخش و هر بخش را حاوی هفت قصیده تدوین کرده است. این تقسیم‌بندی ــ که در جای دیگری مشاهده نشده (اسد، ص۵۸۷؛ امین، ج۲، ص۲۷۶) و به نظر برخی، از فرهنگ یونان به مردم عرب رسیده (فرّوخ، ج۲، ص۳۰۰) ـ نشان‌دهنده جایگاه عدد هفت در فرهنگ اسلامی و ادبیات عربی (عزة حسن، ج۱، ص۷۶؛ دوری، ص۱۶۲) برخی نیز برآن‌اند که چون نخستین بخش (مُعَلَّقات)، شامل هفت قصیده است، دیگر بخش‌ها نیز با عدد هفت تنظیم شده‌اند. (اسماعیل، ص۸۵؛ عزة حسن، ج۱، ص۷۶) در برخی نسخه‌های جمهرة، برخی بخش‌ها دارای هشت قصیده و برخی دارای شش قصیده است، که ظاهراً اشتباه از ناسخان بوده است.
بخشهای جمهرة اشعارالعرب عبارت‌اند از:
مُعَلَّقات
۱) اصحاب مُعَلَّقات (آویخته‌ها یا گردن‌بند‌ها)، که جملگی از دوران جاهلی‌اند و عبارت‌اند از: امری‌القَیس، زُهَیربن ابی‌سُلْمی، نابغه ذُبْیانی، اَعْشی «بَکْری، لَبیدبن رَبیعه، عَمْروبن کُلْثوم، و طَرَفَة بن عَبْد.
مُجَمْهَرات
۲) اصحاب مُجَمْهَرات (دارای سبکی متین و بافتی استوار) (امین، ج۲، ص۲۷۶)، که شش شاعر نخست آن از دوره جاهلی‌اند و هفتمین شاعر، مُخَضْرَم است یعنی شاعری است که هم دوره جاهلی را درک کرده است و هم دوره اسلامی را (قس عطبه، ص۴۷۳؛ د. ا. د. ترک، ذیل مادّه، که همه شاعران این بخش را جاهلی دانسته‌اند) این شاعران عبارت‌اند از: عَبیدبن اَبْرَص، عَنْتَرَه‌بن عَمْرو، عَدیبن زید، بِشْربن ابی‌خازِم، اُمَیه‌بن ابی‌صَلْت، خِداش‌بن زُهَیر، و نَمِربن تَوْلَب.
مُنْتَقَیات
۳) اصحاب مُنْتَقَیات (برگزیده‌ها)، که از شاعران جاهلی و مخضرم‌اند و عبارت‌اند از: مُسَیب‌بن عَلَس، مُرَقِّش اصغر، مُتَلَمِّس جَریر، عُرْوَه‌بن وَرْد، مُهَلْهِل‌بن رَبیعه، دُرَیدبن صِمَّت، و مُتَنَخِّل‌بن عُوَیمِر.
مُذْهَبات
۴) اصحاب مُذَهَّبات یا مُذْهَبات (به معنای زراندوده‌ها یا قصایدی که باید با آب طلا نوشته شوند؛ بغدادی، ج۱، ص۱۲۵)، که از شاعران جاهلی و مخضرم‌اند و عبارت‌اند از: حَسّان‌بن ثابت، عبداللّه‌بن رَواحَه، مالک‌بن عَجْلان، قَیس‌بن خَطیم، اُحَیحة بن جُلاح، ابوقَیس‌بن اَسْلَت، و عَمْروبن امری‌القیس.
مَراثی
۵) اصحاب مَراثی (سوکنامه‌ها)، که از شاعران جاهلی و مخضرم‌اند و عبارت‌اند از: ابوذُؤَیب هُذَلی، محمدبن کَعْب غَنَوی، اَعْشی» باهِلی، عَلْقَمَة بن ذی جَدَن حِمْیری، ابوزُبَید طائی، مُتَمِّم‌بن نُوَیرَه یرْبوعی، و مالک‌بن رَیب تمیمی.
مَشوبات
۶) اصحاب مَشوبات (آمیخته‌ها)، که جملگی از شاعران مخضرم‌اند و به سبب درک دو دوره، مشوبات نام گرفته‌اند و عبارت‌اند از: نابغه جَعْدی، کَعْب‌بن زُهَیر، قُطامِی عُمَیربن شُییم، حُطَیئَه عَبْسی، شَمّاخ‌بن ضِرار، عَمْرو بن اَحْمَر، و تمیم‌بن اُبَی بن مُقْبِل.
مُلْحَمات
۷) اصحاب مُلْحَمات (سروده‌های منسجم و استوار)، (امین، ج۲، ص۲۷۶) که جملگی از شاعران دوره اسلامی‌اند و عبارت‌اند از: فَرَزْدَق، جَریر، اَخْطَل، عُبَید راعی، ذوالرُّمَّة، کُمَیت‌بن زید اسدی، و طِرِمّاح‌بن حکیم طائی.
بنابراین، بیشتر این سروده‌ها از دوره جاهلی است و در این می‌ان، نامگذاری بخش پنجم (مَراثی) موضوعی است و دیگر نامگذاری‌ها، به غیر از معلقات و مشوبات که وجهی دارد، صِرفاً برای نامگذاری بوده و وجه خاصی نداشته است. (امین، ج۲، ص۲۷۶؛ مراغی، ص۱۱۹)
پیش از جمهرة اشعارالعرب، چندین مجموعه و جُنگ از سروده‌های عربی فراهم آمده بود، از جمله معلّقات، گردآمده حَمّادِ راویه (متوفی ۱۵۵)؛ مُفضّلیات، گردآمده مفضّل‌ضبّی؛ و اصمعیات، گردآمده عبدالملک اصمعی. برخی برآن‌اند که جمهرة به‌مثابه تکمله‌ای برای مفضّلیات و اصمعیات است. (عطبه، ص۴۷۲؛ دقاق، ص۵۴) و به نظر برخی دیگر، جمهرة در اهمیت و فایده رسانی هم‌ارز آن دو مجموعه است. (دایه، ص۷۴)
بهترین قصاید
در جمهرة بهترین قصاید دوره جاهلی و اسلامی گردآمده (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۹۹؛ زیدان، ج۱، جزء۱، ص۷۳ـ۷۴؛ جواد، ص۱۷۹) و بدین‌ترتیب، مجموعه‌ای ارزشمند تدوین یافته است. (امین، ج۲، ص۲۷۷؛ شوقی ضیف، العصر الجاهلی، ص۱۷۹) که برای تحقیق در شعر دوره جاهلی و ترسیم تصویری از شعر آن دوران، منبعی معتبر است (فرّوخ، ج۲، ص۱۹) برخی از قصاید جمهرة منحصر به فرد است و پیش از آن در جایی نیامده است. (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۳؛ عزة حسن، ج۱، ص۷۶، ج۱، ص۷۸؛ دقاق، ص۵۴؛ دایه، ص۷۳) ابوزید قرشی روحیه نقّادی نداشته، از این‌رو در جمهرة خلاقیت چشمگیری به کار نرفته است، ولی مجموعه او ذوق عمومی راویان آن زمان را برای عرضه بسیاری از سروده‌ها نشان می‌دهد؛ هر چند که در صحت روایات کتاب تردید کرده‌اند تا بدانجا که سند کتاب را ضعیف دانسته‌اند.
قصاید طولانی
از امتیازات جمهرة، آوردن قصاید طولانی است (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۳)، که از آن جمله قصیده ذوالرّمّه (متوفی ۱۱۷) با ۱۲۶ بیت است. (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۷۴۴ـ۷۸۲)
شرح
از دیگر ویژگیهای جمهرة آن است که قرشی غالباً پس از آوردن ابیات، به شرح واژگان آن‌ها پرداخته، (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۳۱۲، ۷۴۸) ولی برخی ابیات را نیز بدون شرح آورده است (از جمله رجوع کنید به ص۳۸۱، ۴۹۸) و برخلاف مفضّل ضبّی و اصمعی، که گاه چند شعر را از یک شاعر آورده‌اند، وی از هر شاعر یک شعر آورده است، بی‌آنکه دلیل گزینش خود یا بسنده کردن به یک شعر را ذکر کند. (اسماعیل، ص۸۴ـ۸۵) همچنین وی دلیلی برای طبقه‌بندی خود نیاورده و سروده‌ها را نیز مقایسه نکرده است. (اسماعیل، ص۸۷)
نام خلفا
از نکات شایان ذکر در جمهرة آن است که قرشی پس از نام خلفا عبارت رضی‌اللّه عنه را آورده، ولی همه‌جا پس از نام امیرالمؤمنین علی عبارت علیه‌السلام را آورده است (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۲۹؛ محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۴۴؛ محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۶۴۲) وی درباره خوارج نوشته است که آنان کسانی بودند که بر سرور ما علی علیه‌السلام شوریدند (محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، ص۷۳۶) این شواهد، اگر بیانگر تشیع او نباشد، به تعبیر مصطفی جواد (مصطفی جواد، ص۱۹۴ـ۱۹۵) نشان می‌دهد که کتاب در عصر فاطمیان تألیف شده است.
نسخه‌ها
نسخه‌های متعددی از جمهرة موجود است. (بروکلمان، ج۱، ص۷۶؛ سزگین، ج۲، جزء۱، ص۹۰ـ۹۱) بخشهایی از جمهرة نیز چاپ شده است. (سزگین، ج۲، جزء۱، ص۹۱) نخستین‌بار سعید آنطون عَمّون آن را به طور مستقل در ۱۳۰۸ در بولاق به چاپ رساند. پس از آن بار‌ها این کتاب در قاهره و بیروت و دمشق، و گاه حتی با نامی دیگر، چاپ شد. احمد خَطّاب (احمد خطّاب، ص۶۵۳ـ۶۷۰) دو چاپ جمهرة را مقایسه کرده و به نکاتی همچون تصحیف برخی واژگان، اختلاف در روایت اشعار و تعداد ابیات قصاید برخورده است. برخی‌مستشرقان، از جمله نولدکه و نالینو، نیز مقالاتی درباره مطالب جمهرة و چاپهای آن منتشر کرده‌اند.
منابع:
(۱) ابن‌درید، کتاب جمهرة‌اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷ـ۱۹۸۸؛
(۲) ابن‌رَشیق قَیروانی، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۳) ابن‌منظور؛
(۴) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۶، چاپ محمد عبدالمنعم خفاجی و محمود فرج عقده، قاهره؛
(۵) ناصرالدین اسد، مصادر الشعر الجاهلی و قیمت‌ها التاریخیة، بیروت ۱۹۸۸؛
(۶) عزالدین اسماعیل، المصادر الادبیة و اللغویة فی التراث العربی، بیروت ۱۹۷۵؛
(۷) احمد امین، ضحی‌الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی؛
(۸) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴؛
(۹) بطرس بستانی، ادباءالعرب، بیروت ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰؛
(۱۰) عبدالقادربن عمر بغدادی، خزانة‌الادب و لب‌لباب لسان العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰؛
(۱۱) مصطفی جواد، مؤلف جمهرة اشعار العرب، مجلة المجمع العلمی العراقی، ج۷ (۱۳۷۹)؛
(۱۲) عزة حسن، المکتبة العربیة: دراسة لامّهات الکتب فی الثقافة العربیة، ج۱، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰؛
(۱۳) احمد خطّاب، جمهرة اشعار العرب، بین طبعتین لابی زید القرشی، مجله معهد المخطوطات العربیة، ج۲۸، ش۲، کویت (شوال ۱۴۰۴ـ ربیع‌الاول ۱۴۰۵)؛
(۱۴) محمد رضوان‌دایه، المکتبة العربیة و منهج البحث، دمشق ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛
(۱۵) عمر دقاق، مصادر التراث العربی فی‌اللغة و المعاجم و الادب و التراجم، بیروت: مکتبة دارالشرق؛
(۱۶) عوض محمددوری، مصادر دراسة الشعر العربی فی العصر الاموی، بغداد ۲۰۰۱؛
(۱۷) مصطفی صادق رافعی، تاریخ آداب العرب، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛
(۱۸) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳؛
(۱۹) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۲۰) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۲، جزء۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی،) ریاض (۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۴۱۲؛
(۲۱) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواع‌ها، چاپ محمد احمد جادمولی، علی محمد بجاوی، و محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، بی‌تا.؛
(۲۲) شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، ج۴: العصر العباسی الثانی، قاهره ۱۹۷۵؛
(۲۳) شوقی ضیف، العصر الجاهلی، قاهره) ۱۹۷۷؛
(۲۴) عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸؛
(۲۵) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، بیروت ۱۹۸۴ـ۱۹۸۵؛
(۲۶) محمدبن ابی‌الخطاب قرشی، جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره) ۱۹۸۱؛
(۲۷) محمود احمد حسن مراغی، دراسات فی المکتبة العربیة و تدوین التراث، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۲۸) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
(۲۹) عبدالحمید یونس، معجم الفولکلور، بیروت ۱۹۸۳؛
