جواهرالالیا خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جواهرالاولیا ، كتابی در ادعیه، تعاویذ اسلامی و خواص قرآن و اسمای الاهی، مأخوذ از روایات منابع حدیثی و سخنان علما و مشایخ عرفان و تصوف، به زبان فارسی، تألیف باقربن عثمان بخاری اوچی •، در نیمه دوم قرن یازدهم. نویسنده الفاظ دعاها و اوراد نقل شده از اولیا را، از نظر ارزشمندی و كم‌نظیر بودن، به جواهر تشبیه كرده است (بخاری، مقدمه غلام سرور، ص ۷۳).
جواهرالاولیا به پیشنهاد محمدعلی‌بن شیخ عبدالواسع صوفی (از مریدان بخاری اوچی) و به خط وی نگارش یافت (همان مقدمه، ص ۲۵). بخاری (ص ۱) هدف خود را از نوشتن این كتاب، استفاده عوام برای رسیدن به سعادت دنیا و آخرت ذكر كرده است.
بخاری جواهرالاولیا را در دوره حكومت دو تن از پادشاهان مغولی هند، شاه‌جهان (حك: ۱۰۳۷ـ ۱۰۶۸) و اورنگ زیب (حك:۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) ــ كه دوران رونق و رواج زبان فارسی در شبه‌قاره هند بوده ــ تألیف كرده است (همان، مقدمه غلام سرور، ص ۸۲، ۱۰۶).
بنا بر نظر غلام سرور، بخاری در نگارش جواهرالاولیا از سبك ابوالفضل علاّ می •(متوفی ۱۰۱۱)، وزیر اكبرشاه (حك: ۹۶۳ـ۱۰۱۴)، كه تأكید فراوانی بر فارسی‌نویسی داشته، تأثیر پذیرفته است (همان مقدمه، ص ۱۰۸، ۱۱۲). با وجود این، بخاری بسیاری از ادعیه و اوراد را به زبان عربی و غالباً بدون ترجمه به فارسی آورده و همچنین از لغات، تركیبات و جملات عربی بسیار استفاده كرده است، به طوری كه نثر جواهرالاولیا را می‌توان از نمونه‌های «نثر فارسی ساده آمیخته به عربی» دانست (رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۱۱۰، ۱۱۶ـ۱۲۰).
تاریخ دقیق تألیف جواهرالاولیا معلوم نیست، اما با توجه به مطالب كتاب (ص ۳۳۳)، احتمالاً تألیف آن در ۱۰۹۸ هنوز ادامه داشته است (نیز رجوع کنید به همان، مقدمه غلام سرور، ص ۸۱ ـ۸۲).
این كتاب را می‌توان یكی از منابع صوفیان و مرشدانی دانست كه برای علاج مشكلات مادّی و معنوی مردم از علوم خفیه، چون تعاویذ و عزایم و طلسمات، استفاده می‌كردند. از خلال مطالب كتاب می‌توان تا حدود زیادی به كیفیت زندگی اجتماعی طبقه فرودست، فقیر و بی‌خانمان آن روزگار هند و نیازها و آرزوهای آنان آگاهی یافت ( رجوع کنید به همان مقدمه، ص ۸۵ ـ۹۴).
در این كتاب نام بسیاری از علمای اسلامی و بزرگان صوفیه، با ذكر نام برخی از آثار آنان، آمده است. همچنین سلسله نسب و سلسله طریقتی مؤلف (همان مقدمه، ص ۶۳ـ ۶۵) و چند تن از مشایخ صوفیه، مانند شیخ محیی‌الدین عبدالقادر گیلانی (رجوع کنید به بخاری، ص ۱۶۱)، شهاب‌الدین سهروردی (همان، ص ۱۶۳) و زكریای مُلتانی (همان، ص ۱۶۵)، ذكر شده است. در صحت انتساب بعضی مطالب به برخی بزرگان، تردید جدّی وجود دارد، از آن جمله اورادی است كه به ابونصر فارابی ( رجوع کنید به همان، ص ۴۵ ) ، محمدبن زكریای رازی ( همان، ص ۷۹ ) و ابن‌سینا ( همان، ص ۴۴ ) نسبت داده شده است.
طبق گفته محمدعلی‌بن شیخ عبدالواسع، در آغاز قرار بوده است كه این كتاب در سه نسخه صغیر، وسیط و كبیر نوشته شود كه نسخه صغیر آن نوشته نشد و وسیط یا كبیر بودن نسخه‌های خطی موجود نیز دقیقاً مشخص نیست (همان، مقدمه غلام سرور، ص ۱۸ـ۲۰).
به گفته مؤلف (ص ۱)، مطالب جواهرالاولیا حاصل شنیده‌های وی از پدرش یا برگرفته از كتابهای معتبر و اوراد مشایخ است یا طی مكاشفات حاصل از چله‌نشینی و اعتكافها، آنها را از پیامبر اكرم و اولیا شنیده است. این كتاب شامل مقدمه‌ای كوتاه، پنج فصل (پنج جواهر)، بخش اضافه كاتب اصلی، ضمیمه و اضافه دیگر است.
برخی منابعی كه نویسنده از آنها بهره برده است، عبارت‌اند از: احیاء علوم‌الدین، منهاج‌العابدین و خلاصه التصانیف غزّالی (برای نمونه رجوع کنید به بخاری، ص ۲۰۷، ۲۸۹، ۳۵۸)؛
سفینه الاولیاء اثر داراشكوه؛
سیرالعارفین نوشته حامدبن فضل‌اللّه جمالی دهلوی؛
و كنزالعارفین نوشته مخدوم جهانیان (رجوع کنید به همان، مقدمه غلام سرور، ص ۷۶ـ۷۹).
از جواهرالاولیا دو نسخه خطی در كتابخانه گنج‌بخش مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان در راولپندی، و یك نسخه خطی در كتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور موجود است (همان مقدمه، ص ۵، ۱۱، ۱۴).
در ۱۳۵۵ ش/ ۱۹۷۶، غلام سرور، از رؤسای پیشین بخش فارسی دانشگاه كراچی، كار تصحیح و مقابله جواهرالاولیا را به پایان رساند و آن را با مقدمه‌ای مفصّل، كه جداگانه در همان سال منتشر شد، در مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان چاپ كرد.
منابع:
(۱) باقربن عثمان بخاری، جواهرالاولیا، تصحیح و تحشیه و مقدمه غلام سرور، اسلام‌آباد ۱۳۵۵ ش.
