حاجی علی‌اکبر بسمل‌شیرازی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِسمل شیرازی، حاجی علی اکبر، شاعر و مؤلف قرن سیزدهم، ملقب به نوّاب و متخلص به بسمل. نیاکانش در روزگار نادرشاه (حک :۱۱۴۸ـ۱۱۶۰) از اصفهان به شیراز کوچیدند (بسمل شیرازی، گ خاتمه؛ هدایت، ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ش، ج۴، ص(۱۸۲ او در ۱۱۸۷ در شیراز به دنیا آمد (رکن زاده آدمیت، ج۱، ص۴۵۲؛ فسائی، ج۲، ص۹۳۸؛ معصوم علیشاه، ج۳، ص (۳۴۶ پدرش آقاعلی نقیب، و عمویش آقابزرگ، مدرّس مدرسه حکیم، از مدارس قدیمی شیراز، بود (هدایت، ۱۳۳۶ـ ۱۳۴۰ش، ج۴، ص۱۸۲؛ هدایت، ۱۳۴۴ش، ص۴۱۰ ) بسمل، در مدرسه حکیم، علوم دینی، ادبیات، فلسفه و منطق و ریاضیات آموخت )بسمل شیرازی، گ خاتمه) و در نوشتن خطِ شکسته مهارت یافت، (رکن زاده آدمیت، ج۱، ص۴۵۳؛ مفتون دنبلی، ج۱، ص۷۰؛ محمود میرزاقاجار، ج۲، ص۵۰۸) سپس به خدمت حسینعلی میرزا (متوفی۱۲۵۱)، پنجمین پسر فتحعلی شاه (حک : ۱۲۱۲ـ۱۲۵۰)، در آمد (مفتون دنبلی، ج۱، ص۷۰؛ معصوم علیشاه، ج۳، ص۳۴۶ ؛ هدایت، ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش، ج۴، ص۱۸۲) و نزد او چنان تقرب یافت که داماد وی و ملقب به نوّاب شد. (معصوم علیشاه، ج۳، ص۳۴۶) مدتی نیز به مصاحبت صوفیان درآمد. (بسمل شیرازی، گ خاتمه) او در ۱۲۶۳در گذشت و در جوار امامزاده میرسید محمد در شیراز به خاک سپرده شد. (فسائی، ج۲، ص۹۳۹؛ گلچین معانی، ج۱، ص۷۵۰؛ معصوم علیشاه، ج۳، ص۳۴۶)
آثارش عبارت‌اند از: دیوان، شامل اقسام شعر فارسی و عربی. از دیوان او دو نسخه خطی به شماره‌های ۵۲۸۴ و ۵۵۴۴ در کتابخانه ملک موجود است: نسخه‌ای به نام «حسامیه» برای حسام السلطنه (متوفی۱۲۹۹)، پسر عباس میرزا، و نسخه‌ای حاجی علی اکبر بسمل شیـرازی نمونه‌ای از خط بسمـل شیرازی برای حسینقلی خان (متوفی۱۲۱۸)، در دوران فرمانرواییش در یزد (منزوی، ج۳، ص (۲۲۵۱ یک مجموعه کامل خطی از آثار او به شماره ۲۹۹۹ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود؛ (دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، ج۱۰، ص۱۹۲۱) شرح سی فصلِ خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷ـ۶۷۲) در نجوم که در ۱۲۳۰ به نام فتحعلی شاه تألیف کرده است؛ (دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، ج۱۰، ص۱۹۲۸؛ فرصت، ص۲۴۴) تذکره دلگشا (تألیف در ۱۲۳۷)، شامل یک گلزار در شرح حال شاعران عهد مؤلف، چند گلبن درباره تاریخ و بناها و باغها و مشاهیر شیراز، دو بوستان یکی درباره فتحعلی شاه و پانزده تن از افراد خاندان او و دیگری درباره ۱۵۷ شاعر، یک خاتمه در شرح احوال مؤلف، و پیوستی درباره زلزله کازرون و شیراز؛ (استوری، ص۲۳۴؛ گلچین معانی، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶) تُحفَةُ السَّفَر لِنورِ البَصَر، در معانی و بیان و بدیع فارسی که آن را به نام فرزندش تألیف کرده و در ۱۲۴۴ به پایان رسانده است؛ (دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، ج۱۰، ص۱۹۲۹؛ فرصت، ص۲۴۴) ذَخیرةُ النَّجاة فی میراثِ الاموات، که آن را در ۱۲۴۷ به نام حسینعلی میرزای قاجار تألیف کرده است. (دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، ج۱۰، ص (۱۹۲۸ فسائی (فسائی، ج۲، ص(۹۳۹ و معصوم علیشاه (معصوم علیشاه، ج۳، ص (۳۴۶ و رکن زاده آدمیت (رکن زاده آدمیت، ج۱، ص(۴۵۴ از اثری به نام سَفینةُ النَّجاة نام برده‌اند که احتمالاً همان ذخیرة النجاة است؛ نُورالهِدایة فی اثباتِ الرِّسالة، در کلام، که آن را به خواهش دانشمندی مسیحی تألیف کرده است؛ (دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، ج۱۰، ص۱۹۲۸ ؛ فرصت، ص۲۴۴) حاشیه بر تفسیر بیضاوی؛ حاشیة مدارک، در فقه، که حاشیه‌ای است بر شرایعِ سید شمس الدین محمد (متوفی ۱۰۰۹)، از شاگردان احمد اردبیلی؛ تفسیر فارسی قرآن کریم؛ بَحرُاللّئالی، درباره چهارده معصوم علیهم‌السلام از زمان ولادت تا رحلت ایشان. او قصد داشته است که این کتاب را در چهارده جلد تألیف کند اما فقط تا اواسط جلد نهم را تألیف کرده و پیش از اتمام درگذشته است (گلچین معانی، ج۱، ص(۷۵۰ یک مجلد از این کتاب در شرح حالات امام صادق علیه‌السلام و تاریخ و امرای معاصر ایشان (در ۱۳۱۷ ش، در شیراز) و مجلدی دیگر در شرح زندگانی امام موسی کاظم علیه‌السلام (در ۱۳۲۰ ش، در شیراز) به چاپ رسیده است؛ (مشار، ج۴، ستون۵۲۸ ـ۵۲۹) شرح لمعه دمشقیه؛ اندرزنامه که آن را برای فرزندانش تألیف کرده است؛ (دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، ج۱۰، ص(۱۹۲۹ اِثباتُ الواجب تعالی، در اثبات خداوند؛ (آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۱۰۵) و رساله قبله .
________________________________________
منابع :
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲) چارلز آمبروز استوری، «تذکرة شعرا»، ترجمة تقی بینش، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال۷، ش۱(بهار ۱۳۵۰)؛
(۳) علی اکبر بن آقاعلی بسمل شیرازی، تذکره دلگشا، میکروفیلم ش۳۸۴۰ کتابخانه ملک؛
(۴) دانشگاه تهران. کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج۱۰،۱۳۴۰ ش؛
(۵) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ش؛
(۶) محمدنصیر بن جعفر فرصت، آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن فارس، چاپ علی دهباشی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش؛
(۷) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش؛
(۸) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش؛
(۹) محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ ش؛
(۱۰) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ش؛
(۱۱) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقایق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۸) ؛
(۱۲) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، نگارستان دارا، ج۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز۱۳۴۲ش؛
(۱۳) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش؛
(۱۴) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ ش)؛
(۱۵) رضاقلی بن محمد هادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش .
