حبیب‌السیر فی اخبارافرادالبشر (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حبیب‌السیر فى اخبار افراد البشر، كتابى در تاریخ عمومى تا سال ۹۳۰، به فارسى، تألیف محمد بن غیاث‌الدین خواندمیر. این كتاب، كه به اختصار حبیب‌السیر نامیده می‌شود، مشتمل است بر دیباچه و افتتاح و سه مجلد یا درج (هر مجلد شامل چهار جزو یا عِقد) و خاتمه. در دیباچه، حمد و ثناى خداى تعالى و نعتِ پیامبر اسلام و حضرت على و ائمه علیهم‌السلام و نیز فواید علم تاریخ و اخبار، ممارست مؤلف بر این علم، ذكر نام و نسب مؤلف و تألیفاتى كه داشته و سبب تألیف كتاب، و در افتتاح درباره مخلوقات و خلق شدن طبقات آسمان و زمین و بیان احوال جنّیان و حكومت و ریاست ابلیس در میان ایشان مطالبى ذكر شده است.
مجلد اول، در احوال انبیا و حكما، ملوك عجم و عرب و قیصران تا ظهور اسلام، احوال پیامبر اسلام و وقایع دوره خلفاى نخست است. مجلد دوم، در بیان مناقب و مفاخر ائمه اثناعشر، وقایع دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس و پادشاهان معاصر عباسیان (از طاهریان تا سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه) است. مجلد سوم مشتمل است بر ذكر وقایع سلطنت خانهاى تركستان، حكومت چنگیزخان و جانشینان او بر ایران تا احوال سلطان احمد تگودار، همچنین درباره ملوك مصر، قراختاییان كرمان، آل‌مظفر، اتابكان لرستان، ملوك رستمدار، ملوك طبرستان، سربداران و ملوك كرت، احوال امیرتیمور گوركان و اولاد و احفاد او و نیز گروهى از رجال و سادات و سرانجام درباره ظهور دولت صفویه و احوال شیخ‌صفی‌الدین، صدرالدین موسى، سلطان حیدر و شاه‌اسماعیل اول صفوى و طایفه‌اى از علما و سادات. خاتمه كتاب نیز در ذكر بدایع و غرایبِ ربع مسكون و عجایب وقایع جهان است.
خواندمیر تألیف كتاب را در ۹۲۷ آغاز كرد ولى پس از بروز فتنه در هرات و كشته شدن غیاث‌الدین امیرمحمد حسینى وزیرــ كه خواندمیر به تشویق وى شروع به نوشتن كتاب كرده بودــ حدود هشت ماه تألیف كتاب متوقف شد و مجددآ در زمان حكومت دورمیش‌خان در هرات، از جانب شاه‌اسماعیل اول صفوى و با تشویق كریم‌الدین حبیب‌اللّه ساوجى وزیر، تألیف آن را از سر گرفت و در ربیع‌الاول ۹۳۰ كتاب را به پایان رساند و آن را به نام همین وزیر، حبیب‌السیر نامید. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۴؛ خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص ۸ـ۹؛ خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۱۴ـ ۱۵؛ خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۴، ص ۵۸۱ـ۵۸۴) مادّه تاریخ خاتمه كتاب سه‌تاست: «آثار الملوك و الانبیاء» و «خبر از جهانیان» در ضمن یك بیت، و نیز «اخباره صحیحه» به نقل از شعرى از شهاب‌الدین احمد خفرى كه به حساب جمل هر سه ۹۳۰ می‌شود (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، ج ۴، ص ۷۰۱ـ۷۰۲(
حبیب‌السیر، پس از روضةالصفا، معروف‌ترین تاریخ فارسىِ بعد از دوره مغول به‌شمار می‌رود. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۱۱) ویژگى حبیب‌السیر، در مقایسه با دیگر تاریخهاى فارسى، جامعیت و تنوع مطالب و ابتكار مؤلف در تاریخ‌نگارى است. قصه‌ها، اساطیر، افسانه‌ها و گاه خرافاتى كه مؤلف حبیب‌السیر از دوره‌هاى پیش از اسلام یا از دوران اسلامى در كتاب خود جاى داده‌است، نشان‌دهنده تاریخ تحول افكار و شرح رموز و اسرار روایات و داستانهاى ملى و مذهبى است و براى فهم تاریخ مطالب سودمندى دارد؛ ضمن‌آنكه درك درست بسیارى از امثال و قصص كه در قرآن كریم آمده است و نیز تفسیر برخى آیات نیازمند دانستن آنها است. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۲۲، ۲۵ـ۲۶(
ویژگى دیگر این كتاب، بسط مطالب عهد تیمورى و اوایل حكومت صفوى است و از این لحاظ بر روضةالصفا نیز ترجیح دارد. خواندمیر در آخر هر دوره تاریخى، فصلى را به شرح احوال وزیران، بزرگان سادات و مشایخ، عالمان دینى و شاعران و هنرمندان معروف اختصاص داده است و این نوآورى در مورخان پس از وى، همچون اسكندربیگ منشى، مؤلف عالم‌آراى عباسى، نیز تأثیر گذارده است. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۳۱؛ خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ۳۶ـ ۳۷؛ بهار، ج ۳، ص ۲۰۶، پانویس ۱) البته باید توجه داشت كه كمیت و شرح احوال این افراد در مجلد سوم و پایان كتاب، بیشتر و بهتر می‌شود. اصولا وقایع ۵۷ سالِ میانه سالهاى ۸۷۳ (كه میرخواند از تحریر دنباله تاریخ روضةالصفا بازمانده و خواندمیر كار او را به انجام رسانده است) تا ۹۳۰ كه تاریخ پایان تألیف حبیب‌السیر است، چون حوادث عصر خواندمیر را دربردارد، مهم‌ترین و متقن‌ترین بخش كتاب به‌شمار می‌رود. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۳۳؛ خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۳۶(
جزء اول از مجلد سوم كه درباره چنگیزخان و جانشینان اوست، بسیار گسترده است و ظاهرآ براى نوشتن آن، از تاریخ مبارك غازانى، تألیف خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه همدانى، بهره گرفته است. اطلاعات حبیب‌السیر درباره رجال و وزراى عهد مغول و تیموریان تا زمان سلطان حسین بایقرا، خلاصه مندرجات كتاب دستورالوزراء، از تألیفات دیگر خواندمیر، است. (خواندمیر، ۱۳۲۴ش، مقدمه اقبال آشتیانى، ص ج) اثر دیگر خواندمیر، به نام خلاصةالاخبار، از تألیفات نخستین او در ۹۰۵ است كه اساس تألیف حبیب‌السیر قرار گرفت. (خواندمیر، ۱۳۲۴ش، مقدمه نوائى، ص یه) خاتمه كتاب نیز به منزله قسمت جغرافیاى كتاب و مسالك و ممالك است. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص (۱۲
نگارش كتاب به شیوه تاریخى روضةالصفا و برداشتى از آن است. لذا نثر حبیب‌السیر در مقدمه و عناوین و پیش درآمد شرح احوال، منشیانه و آراسته به صنایع ادبى معمول، آن هم به اعتدال، است و قسمتهاى دیگر كتاب نثر روانى دارد. ویژگى دیگر نثر كتاب، به‌كار بردن جمله‌هاى وصفى است كه از قرن نهم در نثر فارسى وارد شده است. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۳۸(
حبیب‌السیر نخستین بار در ۱۲۶۳ در بمبئى، چاپ سنگى شد. (خواندمیر، ۱۳۶۲ش، مقدمه همائى، ص ۴۲؛ مشار، ج ۲، ستون ۱۷۱۸ـ۱۷۱۹) سپس، در ۱۲۷۱ و ۱۲۷۲ در تهران چاپ سنگى گردید. در ۱۳۳۳ش، از روى چاپ بمبئى، در چهار جلد چاپ سربى شد كه بعدها چند بار به طریقه افست، از جمله در ۱۳۵۳ش تجدید چاپ شد. بر این چاپ، جلال‌الدین همائى مقدمه‌اى نوشته و محمد دبیرسیاقى براى هر جلد فهرستى تهیه كرده است. منتخباتى از این كتاب به زبانهاى تركى، انگلیسى، فرانسوى، آلمانى و روسى ترجمه شده است. (استورى، ج ۲، ص ۵۶۳ـ۵۶۵(
منابع :
(۱) چارلز آمبروز استورى، ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى، ترجمه یو. ا. برگل (به روسى)، مترجمان: یحیى آرین‌پور، سیروس ایزدى، و كریم كشاورز، چاپ احمد منزوى، تهران ۱۳۶۲ش‌ـ؛
(۲) محمدتقى بهار، سبك‌شناسى، یا، تاریخ تطور نثر فارسى، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش؛
(۳) غیاث‌الدین بن همام‌الدین خواندمیر، تاریخ حبیب‌السیر فى اخبار افراد البشر، چاپ محمد دبیرسیاقى، تهران ۱۳۶۲ش؛
(۴) غیاث‌الدین بن همام‌الدین خواندمیر، رجال كتاب حبیب السیر: از حمله مغول تا مرگ شاه‌اسمعیل اوّل، گردآورده عبدالحسین نوائى، تهران ۱۳۲۴ش؛
(۵) خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپى فارسى، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
