• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حراء

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حِراء، از کوه‌های مشهور مکه که وحی اولین‌ بار در آنجا بر حضرت محمد صلی‌الله علیه‌ وآله نازل شد و از این‌رو به آن جبل‌ النور نیز گفته‌اند.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی کوه و غار حراء
       ۱.۱ - موقعیت جغرافیایی حراء
       ۱.۲ - سبب شهرت حراء
       ۱.۳ - شکل کوه حراء
       ۱.۴ - فاصله حراء تا مکه
       ۱.۵ - موقعیت حراء نسبت به اطراف
       ۱.۶ - قله حراء
       ۱.۷ - از عجایب غار حراء
       ۱.۸ - موقعیت دهانه و داخل غار
۲ - اشتباه برخی بین حراء و غار ثور
۳ - ساخت کعبه توسط حضرت آدم
۴ - رابطه کوه فاران در تورات و حراء
۵ - حراء در دوره جاهلیت
۶ - اولین معتکف حراء
۷ - زیارت غار حراء
۸ - معجزه پیامبر در حراء
۹ - اهمیت غار حرا
۱۰ - اهمیت کوه ثبیر
۱۱ - منابع برای مطالعه بیشتر
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع


در بخش اول مقاله به معرفی کوه حراء پرداخته می‌شود.

۱.۱ - موقعیت جغرافیایی حراء


این کوه در شمال‌ شرقی مکه،
[۱] ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۳۰.
[۲] عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریه، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰، ص۸۲.
در مقابل کوه ثَبیر واقع است.
[۳] معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۳.    


۱.۲ - سبب شهرت حراء


شهرت آن به سبب غاری است که در آن قرار دارد و حضرت محمد هر سال مدتی را در آن به خلوت و عبادت می‌گذراند و خدا آن حضرت را در آنجا به رسالت مبعوث کرد بنا به فرموده امام علی علیه‌السلام، پیامبر اکرم پیش از بعثت هر سال مدتی در حراء مجاور می‌شد.
[۴] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۷۹.


۱.۳ - شکل کوه حراء


شکل کوه مخروطی است و از دیگر کوه‌هایی که شهر مکه بر دامنه آنها واقع شده، مستقل است،
[۵] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.
در حالی که کوه‌های اطراف مکه از سمت شمال تا حدود شهر جده، واقع در هفتاد کیلومتری مکه، امتداد دارند.
[۶] محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۵۶.


۱.۴ - فاصله حراء تا مکه


بنابر منابع متقدم، فاصله کوه حراء تا مکه یک فرسنگ
[۷] ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۳۰.
[۸] ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷ /۱۹۸۷، ج۱، ص۱۵۸.
یا سه میل
[۹] ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۹۲.
[۱۰] معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۳.    
[۱۱] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت: دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۰.
[۱۲] محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴، ص۱۹۰.
است.
اکنون، حراء را در چهار تا شش کیلومتری مکه (مسجدالحرام) می‌دانند.
[۱۳] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.
[۱۴] جعفر شهیدی، عرشیان، تهران ۱۳۸۴ش، ص۶۲.

حراء امروزه، به‌ سبب توسعه شهر مکه، داخل شهر قرار گرفته و ساختمان‌های مسکونی آن را احاطه کرده است.
[۱۵] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.


۱.۵ - موقعیت حراء نسبت به اطراف


این کوه مشرف بر مِنا
[۱۶] ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۳۰.
[۱۷] ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷ /۱۹۸۷، ج۱، ص۱۵۸.
و در کنار راه مِنا ـ عرفات است.
[۱۸] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.

ارتفاع آن از سطح دریا ۵۶۰ متر است.
[۱۹] عارف عبدالغنی، تاریخ امراء مکة المکرمه: من ۸ ه ـ۱۳۴۴ه، دمشق ۱۴۱۳/۱۹۹۲، ص۲۲.

حراء کوه مرتفعی است که فقط از یک مسیر می‌توان از آن صعود کرد و آن راهی است که از دیگر جاها جدا شده است.
[۲۰] محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴، ص۱۹۰.

آب و سبزه نیز در آن دیده نمی‌شود.
[۲۱] معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۴.    

گفتنی است که در امتداد این کوه، کوه‌های اطراف عرفات قرار داشته و همچنین با کوه‌های طایف نیز پیوند دارد.
حدود پنجاه متر مانده به قله کوه، غار حِرا قرار دارد که تنها فضایی به گنجایش نشستن پنج نفر داشته و در جایی از آن، تنها یک نفر می‌تواند بایستد.

۱.۶ - قله حراء


قله حراء حدود چهل متر مربع مساحت دارد. اطراف قله باز است و هیچ صخره یا مانعی در برابر کسی که می‌خواهد اطراف را تماشا کند، وجود ندارد.
فاصله بین غار و قله حدود بیست متر است.
[۲۲] محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۵۷.


۱.۷ - از عجایب غار حراء


از عجایب غار حراء، این است که انتهای آن کاملاً به‌ سوی مسجدالحرام و کعبه، و دهانه آن تقریباً به سمت بیت‌المقدس است.
[۲۳] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۸.

از بالای کوه حراء مسجدالحرام و گل‌دسته‌ها دیده می‌شوند.
[۲۴] محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۵۷.


۱.۸ - موقعیت دهانه و داخل غار


وسعت دهانه غار به اندازه‌ای است که یک شخص متوسط ‌القامت می‌تواند از آن عبور کند و در آنجا به نماز بایستد.
داخل آن از هنگام طلوع تا غروب آفتاب روشن است، اما گرمای سوزان به آن نفوذ نمی‌کند.
[۲۵] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷ـ۱۰۸.



برخی مورخان، غار حراء را با غار ثور ــ که پیامبر اکرم هنگام هجرت از مکه به مدینه، به آن پناه بردــ اشتباه کرده‌اند.
[۲۶] محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۲۸۸.
[۲۷] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۰.
[۲۸] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌الله الحرام، چاپ علی محمد عمر، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۴، ص۴۴۰.



روایت شده است که حضرت آدم علیه‌السلام خانه کعبه را از سنگ‌های پنج کوه بنا کرد که یکی از آنها کوه حراء بود.
[۲۹] علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸، ج۳، ص۲۸۸.
[۳۰] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۹۱.



گفته شده که کوه حراء همان کوه فاران است که در تورات
[۳۱] تورات، کتاب اول سموئیل نبی، ۱،۲۵.
از آن یاد شده، اما ظاهراً فاران نامی است که به همه کوه‌های مکه اطلاق شده است نه فقط کوه حراء.
[۳۲] جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی‌الله علیه‌ وآله‌ وسلم، قم ۱۴۰۳، ج۱، ص۱۹۷.



این کوه در دوره جاهلیت نیز محترم بوده و در اشعار جاهلی از آن یاد شده است، از جمله در اشعار عَوف ‌بن اَحْوَص و ابی‌طالب عموی پیامبر.
[۳۳] معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۳۲.    
[۳۴] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۱.
[۳۵] محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌الله الحرام، چاپ علی محمد عمر، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۴، ص۴۴۰.



نخستین کسی که در کوه حراء اعتکاف نمود، عبدالمطلب، نیای پیامبر، بود.
[۳۶] الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۵.    



برخی فقها زیارت غار حراء را از مستحبات اعمال حج ذکر کرده‌اند.
[۳۷] الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، ج۱، ص۴۶۸.    
[۳۸] ذخیرة المعاد، ص۶۹۵.    

[۳۹] ابن‌تیمیه، مجموع‌ الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰، ج۱۵، جزء۲۶، ص۶۸.

از گذشته تاکنون، مردم به زیارت غار حراء می‌روند و گفته شده است که دعا در آنجا مستجاب می‌شود.
[۴۰] ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۹۰.
[۴۱] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۱۹۹.
[۴۲] محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۰.



گفته‌اند از معجزات پیامبر اکرم آن بود که کوه حراء در زیر پای آن حضرت به حرکت درآمد و سپس به فرمان پیامبر از حرکت باز ایستاد.
[۴۳] ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ج۲، ص۴۱۹.
[۴۴] الاحتجاج، ج۱، ص۳۲۶.    
[۴۵] احمدبن علی مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی صلی‌الله علیه‌ وآله وسلم من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، چاپ محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹، ج۵، ص۵۷.



غار حِرا محل عبادت رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده و آن حضرت چندی از ایام سال، به ویژه ماه مبارک رمضان را در آن به‌سر می‌برده است.
در همین غار بود که نخستین بار بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وحی نازل شد و پنج آیه آغازین سوره علق برای آن حضرت فرود آمد: " اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ • خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَق • اقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأَکْرَمُ • الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ".
[۴۶] علق/سوره۹۴، آیه۱-۴.    

بنابراین، این غار از بهترین و متبرّک ترین نقاط مکه محسوب می‌شود؛ جایی که مسلمانان آگاه و توان‌مند برای زیارت بدان جا می‌روند و در آنجا نماز می‌گزارند.


کوه ثَبیر که در برابر کوه حِرا در سوی دیگر جاده قرار دارد، از مکان‌های مقدس به شمار می‌رود.
گفته‌اند که خداوند از این کوه، گوسفندی را برای ذبح نزد اسماعیل علیه السلام فرستاده است.


• ابن‌اثیر.
• ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷ /۱۹۸۷.
• ابن‌تیمیه، مجموع‌ الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
• ابن‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲.
• ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر.
• محمدبن عبدالله ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
• عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریه، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
• محمدبن عبدالله حمیری، الروض المعطار فی خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴.
• محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش.
• محمدباقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۳ـ۱۲۷۴، چاپ افست قم.
• محمدبن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
• جعفر شهیدی، عرشیان، تهران ۱۳۸۴ش.
• احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمد باقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
• جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی‌الله علیه‌ وآله‌ وسلم، قم ۱۴۰۳.
• عارف عبدالغنی، تاریخ امراء مکة المکرمه: من ۸ ه ـ۱۳۴۴ه، دمشق ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
• محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت: دارالکتب العلمیه.
• اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، (تهران) ۱۳۸۴ش.
• مجلسی.
• احمدبن علی مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی صلی‌الله علیه‌ وآله وسلم من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، چاپ محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
• محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌الله الحرام، چاپ علی محمد عمر، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
• علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
• یاقوت حموی.

 
۱. ↑ ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۳۰.
۲. ↑ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریه، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰، ص۸۲.
۳. ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۳.    
۴. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۷۹.
۵. ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.
۶. ↑ محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۵۶.
۷. ↑ ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۳۰.
۸. ↑ ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷ /۱۹۸۷، ج۱، ص۱۵۸.
۹. ↑ ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۹۲.
۱۰. ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۳.    
۱۱. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت: دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۰.
۱۲. ↑ محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴، ص۱۹۰.
۱۳. ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.
۱۴. ↑ جعفر شهیدی، عرشیان، تهران ۱۳۸۴ش، ص۶۲.
۱۵. ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.
۱۶. ↑ ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۳۰.
۱۷. ↑ ابن‌بطوطه، رحله ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷ /۱۹۸۷، ج۱، ص۱۵۸.
۱۸. ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷.
۱۹. ↑ عارف عبدالغنی، تاریخ امراء مکة المکرمه: من ۸ ه ـ۱۳۴۴ه، دمشق ۱۴۱۳/۱۹۹۲، ص۲۲.
۲۰. ↑ محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۸۴، ص۱۹۰.
۲۱. ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۲۳۴.    
۲۲. ↑ محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۵۷.
۲۳. ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۸.
۲۴. ↑ محمدحسن خادمی، راهنمای حج و عمره، تهران ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۵۷.
۲۵. ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش، ص۱۰۷ـ۱۰۸.
۲۶. ↑ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۲۸۸.
۲۷. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۰.
۲۸. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌الله الحرام، چاپ علی محمد عمر، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۴، ص۴۴۰.
۲۹. ↑ علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸، ج۳، ص۲۸۸.
۳۰. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۹۱.
۳۱. ↑ تورات، کتاب اول سموئیل نبی، ۱،۲۵.
۳۲. ↑ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی‌الله علیه‌ وآله‌ وسلم، قم ۱۴۰۳، ج۱، ص۱۹۷.
۳۳. ↑ معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۲، ص۴۳۲.    
۳۴. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۱.
۳۵. ↑ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌الله الحرام، چاپ علی محمد عمر، قاهره ۱۴۲۵/۲۰۰۴، ص۴۴۰.
۳۶. ↑ الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۱۵.    
۳۷. ↑ الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، ج۱، ص۴۶۸.    
۳۸. ↑ ذخیرة المعاد، ص۶۹۵.    
۳۹. ↑ ابن‌تیمیه، مجموع‌ الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰، ج۱۵، جزء۲۶، ص۶۸.
۴۰. ↑ ابن ‌جبیر، رحله ابن‌جبیر، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲، ص۱۹۰.
۴۱. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۱۹۹.
۴۲. ↑ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج۱، ص۲۸۰.
۴۳. ↑ ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ج۲، ص۴۱۹.
۴۴. ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۳۲۶.    
۴۵. ↑ احمدبن علی مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی صلی‌الله علیه‌ وآله وسلم من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، چاپ محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹، ج۵، ص۵۷.
۴۶. ↑ علق/سوره۹۴، آیه۱-۴.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حراء»، شماره۵۸۹۴.    
رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۵۹-۱۵۸.    



جعبه ابزار