حرف ف۴
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فور و تراخی
شتاب و یا عدم شتاب در امتثال امر مولا
فور، در لغت به معنای شتاب، و حالتی است که در آن کندی و درنگ نباشد، و تراخی، به معنای درنگ کردن است.
در اصطلاح علم اصول، فور به معنای شتاب کردن برای امتثال امر مولا در اولین زمان ممکن، و تراخی به معنای به تاخیر انداختن امتثال امر مولا از اولین زمان ممکن است.
بحث فور و تراخی در اصول فقه در زمره مباحث مربوط به صیغه امر محسوب می‌شود، هر چند در این که بحث فور و تراخی مخصوص «هیئت امر» است یا «ماده امر» و یا هر دو، اختلاف وجود دارد.
بحث این گونه مطرح می‌گردد که آیا امر بر فور دلالت می‌کند یا بر تراخی و یا بر هیچ کدام دلالت نمی‌کند؛ یعنی هر گاه مکلف از فرمان مولا آگاه شد، آیا بر او لازم است که بی درنگ آن فرمان را امتثال کند، یا بر او لازم است بعد از مدتی امتثال کند، یا هیچ کدام بر او واجب نیست و می‌تواند آن را هر گونه که خواست، انجام دهد.
علمای اصول در این باره دیدگاه‌های متفاوتی ارائه نموده‌اند:
۱. صیغه افعل ظهور وضعی در فوریت دارد؛ یعنی برای فوریت وضع شده است؛
۲. صیغه افعل، ظهور وضعی در تراخی دارد؛ یعنی برای تراخی وضع شده است (نظریه مرحوم میرزای قمی در قوانین)؛
۳. صیغه افعل، مشترک لفظی میان فور و تراخی است؛ یعنی دوبار وضع شده است؛ یک بار برای فور و یک بار برای تراخی؛
۴. صیغه افعل نه برای فوریت وضع شده نه برای تراخی و در اساس، هیچ گونه دلالتی بر فوریت و تراخی ندارد نه به وضع، نه به اطلاق، و نه به حکم عقل، بلکه استفاده فوریت یا تراخی از امر، نیاز به دلیل و قرینه خاص دارد، مانند: آیه «مسارعت» و آیه «استباق» که قرینه است بر این که در همه واجبات الهی و مولوی فوریت معتبر است.
منظور کسانی که معتقدند امر بر فور دلالت می‌کند این است که تقید به فوریت در موضوع له امر مطرح است، و منظور معتقدین به وجوب تراخی این است که تقید به تراخی در موضوع له امر مطرح می‌باشد. به خلاف آن چه در آغاز برخورد با نظریه تراخی به ذهن می‌رسد که قائل به تراخی قصد دارد عدم تقید امر به فوریت را مطرح کند نظریه تراخی نقطه مقابل نظریه فوریت قرار گرفته است؛ یعنی همان طور که معتقد به فوریت، فوریت را واجب می‌داند، معتقد به تراخی نیز آن را واجب می‌داند. مرحوم «آخوند خراسانی» معتقد است اگر شرایط تمسک به اطلاق در صیغه امر وجود داشته باشد مقدمات حکمت تمام باشد از اطلاق آن، جواز تراخی استفاده می‌شود، که این جواز تراخی، غیر از قول به تراخی است، زیرا منظور از قول به تراخی، وجوب آن است، اما معنای تراخیِ استفاده شده از اطلاق، این است که نه فوریت لزوم دارد و نه تراخی.
دلیل این نظریه که محققان آن را اختیار کرده‌اند این است که آن چه از امر چه هیئت و چه ماده و چه مجموع هیئت و ماده به ذهن انسباق پیدا می‌کند، «طلب طبیعت» و به تعبیر دقیق تر، بعث به سوی طبیعت است و قید فوریت یا تراخی در آن وجود ندارد.
فوریت عرفی
فهم عرف از شتاب در امتثال امر مولا
فوریت عرفی، از اقسام فور و تراخی و مقابل فوریت عقلی بوده و به معنای دیدگاه و فهم عرف از مفهوم فوریت امتثال امر مولا شتاب در به جا آوردن فرمان مولا و تعیین مقدار زمان و میزان شتاب مامور (مکلف) در به جا آوردن آن امر است.
برای مثال، اگر مولا به عبد خود بگوید: برایم آب بیاور، و عبد با چند دقیقه درنگ، به انجام خواسته مولا اقدام نماید، عرف کار وی را پسندیده و او را مطیع می‌داند، زیرا نزد عرف درنگ چند دقیقه‌ای تاخیر محسوب نمی‌شود. اما در فوریت عقلی، عقل می‌گوید مکلف باید در اولین فرصت ممکن، فرمان را اطاعت کند.
نکته:
اصولیونی که در باب اوامر، به فوریت معتقد ند، فوریت عرفی را قصد می‌کنند نه عقلی، زیرا در خطاب‌های شرعی، فهم عرفی ملاک است.
فوریت عقلی
فهم عقل از شتاب در امتثال امر مولا
فوریت عقلی، مقابل فوریت عرفی، و به معنای درک عقل از مفهوم امتثال فوری امر مولا است؛ برای مثال، هر گاه مولا به عبد خود بگوید: برایم آب بیاور، از نظر عقل، عبد موظف است دستور را بلا فاصله و در اولین زمان ممکن انجام دهد؛ در نتیجه، اگر مکلف، در انجام ماموربه، لحظه‌ای درنگ کند عقل او را گناهکار و مستحق مذمت می‌داند. به خلاف فوریت عرفی، که امتثال در آن به حسب فهم عرف است و عرف تاخیر به مقدار کم را نادیده می‌گیرد.
فهم عرفی
فهم اهل عرف از معانی الفاظ و مصادیق آنها
فهم عرفی، به معنای فهم اهل عرف و تصور آنان از معنای الفاظ و مصادیق آنها می‌باشد؛ همانند تصور معنای چارپایان چون اسب، شتر و گاو از شنیدن لفظ دابّه، در حالی که در لغت، به هر جنبنده‌ای، دابّه گفته می‌شود.
ملاک و معیار اساسی در تشخیص مفاهیم و موضوعات شرع اسلام، فهم عرفی است و این امر در تمامی مذاهب اسلامی مسلّم بوده و در آن اختلافی نیست.
نکته:
اصطلاح فهم عرفی، معمولا در برابر فهم دقیق عقلی و فلسفی به کار می‌رود.
#عناوین مرتبط#تسامح عرفی.
