حسن بن علی طوسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن بن علی طوسی (
۴۰۸–
۴۸۵ هـ.ق) مشهور به
نظام‌الملک، ملقب به
قوام‌الدین و
خواجه بزرگ بود.
وی از دهقان‌زادگان تهیدست بود، اما با تحصیل در فقه و حدیث، در شمار دانشوران برجسته دوران خویش قرار گرفت.
مذهبش شافعی و مسلکش اشعری بود.
او در شهرهای مختلفی چون قهستان،
مرو،
نیشابور،
ری،
اصفهان و
بغداد به املای حدیث و تدریس پرداخت.
ایشان شاگردانی همچون
ابوالفضل‌الله رموی و
ابوالقاسم عکبری از وی روایت کرده‌اند.
وی همچنین ذوق شعری داشت و آثاری چون
سیرالملوک (سیاست‌نامه) و
الامالی را به نگارش درآورد.
با این حال، شهرت اصلی او به دلیل مقام سیاسی‌اش است: وزیر مقتدر آلب‌ارسلان و ملک‌شاه سلجوقی به مدت سی سال.
او در این مدت با درایت و کاردانی، پایه‌های دولت سلجوقی را استوار کرد. نظام‌الملک در امور عام‌المنفعه نیز فعال بود؛ از جمله ساخت پل، مدرسه، و کاروانسرا. نظامیه‌های معروف از یادگارهای اوست.
در سال ۴۸۵ (هجری قمری)، در مسیر سفر با ملک‌شاه از اصفهان به
عراق، در نزدیکی
نهاوند توسط فردی ناشناس ترور شد و در اصفهان به خاک سپرده شد.
ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق بن عباس طوسی ملقب به نظام‌الملک، قوام‌الدین و معروف به خواجه بزرگ در سال
۴۰۸ (هجری قمری) یا
۴۰۹ (هجری قمری) در توس زاده شد و دهقان‌زاده‌ای تهیدست بود.
ابوعلی نخست به فراگیری فقه و حدیث پرداخت.
گفته شده وی
شافعی مذهب و
اشعری مسلک بود.
حسن بن علی از افرادی چون
ابومسلم نحوی ادیب و
ابومنصور صقلی روایت کرده است.
قوام‌الدین دارای شاگردانی چون ابوالفضل اللّه رموی و ابوالقاسم عکبری بوده که از وی روایت کرده‌اند.
ابوعلی به شهرهای گوناگونی چون قهستان،
مرو، نیشابور، ری، اصفهان و بغداد مسافرت کرده و به نقل و املای حدیث پرداخته است.
گویند: مجلس او مجمع فقها و بزرگان بود و بیشتر اوقات خویش را با ایشان می‌گذرانید.
نظام الملک گذشته از مقام علمی، در بُعد سیاسی و اجتماعی نیز فعال بوده و در زندگی وی دارای اهمیت فراوانی است.
وی مدت سی سال از وزیران مورد اعتماد و قدرتمند آلب ارسلان (ده سال) و پسرش ملک‌شاه سلجوقی (بیست سال) و در امور حکومت صاحب آرای دقیق و مقبول بود.
ضمناً وی فردی خیّر و عالی همت و در امور عام‌المنفعه از قبیل پل‌سازی، مدرسه‌سازی، ایجاد کاروان‌سراها و غیره بسیار پرتلاش بوده که آن‌ها را به اتمام رسانده، وقف می‌کرد.
حسن علاوه بر ذوق شعری و اشعاری که از او به یادگار مانده
دارای کتاب‌های به شرح زیر است:
• سیرالملوک؛
• الامالی.
طوسی سرانجام در سال |۴۸۵ (هجری قمری) بر اثر بدگویی و بدخواهی برخی، درحالی که به همراه ملک‌شاه از اصفهان عازم عراق بود، در روستایی نزدیک نهاوند به وسیله شخصی ناشناس به ضرب چاقو مجروح و کشته شد.
در اصفهان دفن گردید.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن علی طوسی»، ج۳، ص۱۲۵.
