حسن بن موسی نوبختی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن بن موسی نوبختی، کنیه اش ابومحمد، متکلم و فیلسوف امامی مذهب قرن سوم و چهارم میلادی می باشد.
خاندان نوبختی از خاندان های سرشناس امامی در عهد غیبت صغری بودند که ریشۀ ایرانی داشتند و افزون بر شهرت علمی، مناصب مهمی را نیز در دستگاه خلافت عباسی به دست گرفتند (مدرسی طباطبایی، ص۳۲۸-۳۲۹؛ اقبال، ص۲۴۵ دربارۀ این خاندان ).
حسن بن موسی از طرف مادر منتسب به خاندان نوبختی است و ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحق بن ابوسهل بن نوبخت (۲۳۷-۳۱۱ قمری)، متکلم نامدار امامیه، دایی اوست (ابن ندیم، ۲۲۵؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص۱۲۱؛ طوسی، ۱۴۱۵، ص۴۲۰).
از پدر نوبختی اطلاعی در دست نیست و نمی دانیم كه او نیز از خاندان نوبختی بوده یا فرزند وی تنها به سبب انتساب مادر به نوبختی اشتهار یافته است (اقبال، ص۱۲۵-۱۲۶).
سال ولادت و وفات نوبختی نیز دانسته نیست. ابن ندیم تاریخ وفات نوبختی را در فهرست خود آورده بوده (ابن ندیم، ص۲۲۵)، اما در نسخه های موجود کتاب او، این عبارت ساقط شده است. با توجه به اینكه نجاشی (نجاشی، ص۶۳) زمان زندگی نوبختی را پیش و پس از سال سیصد یاد کرده ، وی در دهۀ نخست قرن چهارم زنده بوده است.
احتمالاً مهمترین استاد نوبختی، دایی او ابوسهل نوبختی بوده است که از دانشمندان و متکلمان نامدار شیعی به شمار می رود. نوبختی بعداً خود صاحب حلقۀ درسی مهمی در کلام و فلسفه گردید، چنانکه به نوشتۀ ابن ندیم (ابن ندیم، ص ۲۲۵) جمعی از ناقلان کتابهای فلسفی، مانند ابوعثمان دمشقی و اسحاق بن حنین و ثابت بن قُرّه، نزد او شاگردی کرده اند (طوسی، ۱۴۲۰، ص ۱۲۱).
از عناوین کتابهای نوبختی نیز برمی آید که وی با متکلمان معتزلی و امامی بزرگ و مشهور معاصر خود، مانند ابوعلی جُبّائی، ابوالقاسم بلخی، محمد بن عبدالله بن مَمَلک اصفهانی و ابن قبۀ رازی، مناظره داشته است. برای نمونه، نجاشی (نجاشی، ص ۶۴) به کتابی از وی اشاره کرده که در آن مجالس خود را با ابوالقاسم بلخی گرد آورده بوده است.
نوبختی را در زمرۀ جریان فکری ای شمرده اند که در عهد غیبت، با گرایشهای عقلی و فلسفی و آگاهی ازاصول و مبانی اعتقادی فرق گوناگون و آشنایی با جهان بینی معتزله، استدلالهای عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیه به کار گرفتند (مدرسی طباطبایی، ص ۲۱۴-۲۱۵). از برخی شواهد پیداست که او به اصول مکتب معتزلی بغداد متمایل بوده است. نوشتۀ ابن ندیم (ابن ندیم، ص ۲۲۵) که می گوید شیعه و معتزله هر کدام او را از خود می دانستند، قاعدتاً از همین روست. با این همه، نباید در امامی بودن او تردید کرد، چنانکه ابن ندیم (ابن ندیم، ص ۲۲۵) نیز بر همین موضوع تأکید ورزیده است (طوسی، ۱۴۲۰، ص ۱۲۱ که او را امامی مذهب و نیکو اعتقاد معرفی کرده است؛ خطیب بغدادی، ج ۶، ص ۳۷۷ که او را از متکلمان شیعۀ امامیه می شناساند).
این را نیز می دانیم که نوبختی در موضوع جبر و تفویض (استطاعت)، اعتقادی همانند هشام داشته، چنانکه کتابی در تأیید نظر او در این باره نوشته است (نجاشی، ص ۶۳). نجاشی (نجاشی، ص ۶۳) از نوبختی با عنوان شیخ متکلم امامیه و کسی که در زمان خود – پیش از سال سیصد و پس از آن – بر همگنانش برتری داشته، یاد کرده است.
طوسی (طوسی، ۱۴۱۵، ص ۴۲۰) او را متکلّمی ثقه معرفی کرده و ابن ندیم (ابن ندیم، ص ۲۲۵) او را متکلم و فیلسوف خوانده است (طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱ که نوشتۀ ابن ندیم را عیناً نقل کرده است). ابن طاووس (ابن طاووس، ص ۱۲۱) نیز با مطالعۀ برخی کتابهای او، وی را آگاه به علم نجوم و علوم نظایر آن شمرده است.
در کتابشناسیهای کهن، از بیش از چهل اثر نوبختی یاد شده است. به تصریح ابن ندیم (ابن ندیم، ص ۲۲۵؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱)، نوبختی به خط خود چیزهای بسیاری نوشت. همان گونه که از اشارۀ نجاشی (نجاشی، ص ۶۳) و عناوین کتابهای نوبختی برمی آید، تقریباً همۀ آثار وی در زمینۀ علوم اوایل، یعنی فلسفه و کلام، بوده است (ابن ندیم، ص ۲۲۵ که آثار او را در زمینۀ کلام و فلسفه و علوم دیگر معرفی کرده است).
کتابهای نوبختی، بنابر فهرست ابن ندیم، و نجاشی و طوسی که نوشتۀ ابن ندیم را عیناً نقل کرده¬اند، بدین قرار است:
- کتاب الآراء و الدیانات (ابن ندیم، ص ۲۲۵؛ نجاشی، ص ۶۳؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱)، که به گفتۀ ابن ندیم (ابن ندیم، ص ۲۲۵) ناتمام ماند؛
- جوابات لأبی جعفر بن قبه (نجاشی، ص ۶۳)؛
- جوابات لأبی جعفر بن قبه (نجاشی، ص ۶۳)، که تصریح شده این کتاب غیر از کتاب پیشین است؛
- حجج طبیعیه مستخرجه من کتب ارسطاطالیس فی الردّ علی من زعم أنّ الفلک حیٌ ناطق (نجاشی، ص ۶۳)؛
- شرح مجالسه مع ابی عبدالله بن مَمَلک (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب اختصار الکون و الفساد لأرسطالیس (ابن ندیم، ص ۲۲۶؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱)؛
- کتاب الاحتجاج لمعمّر بن عبّاد و نصره مذهبه (ابن ندیم، ص ۲۲۶؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱؛ سزگین، ج ۱، ص ۸۹۷-۸۹۸ دربارۀ مُعمّر بن عبّاد و آثار او )؛
- کتاب الأرزاق و الآجال و الأسعار (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب الاعتبار و التمییز و الانتصار (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب الانسان (نجاشی، ص ۶۳؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱)؛
- کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الامامه، که ناتمام ماند (ابن ندیم، ص ۲۲۶)؛
- کتاب التوحید الصغیر (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب التوحید الکبیر (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب التوحید و حدث العالم (ابن ندیم، ص ۲۲۵-۲۲۶؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱ که از این کتاب با عنوان کتاب التوحید و حدث العالم نام برده است)؛
- کتاب الجامع فی الامامه (نجاشی، ص ۶۳؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱)؛
- کتاب الحجج فی الامامه (نجاشی، ص ۶۴ که آن را کتابی مختصر معرفی کرده است)؛
- کتاب الخصوص و العموم (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب الردّ علی ابی الهذیل العلّاف فی أنّ نعیم اهل الجنّه منقطع (نجاشی، ص ۶۳؛ سزگین، ج ۱، ص ۸۹۹-۹۰۰ دربارۀ ابوالهُذیل علّاف)؛
- کتاب الردّ علی ابی علی الجبّائی فی ردّه علی المنجمین (نجاشی، ص ۶۳؛ ابن طاووس، ص ۱۲۱ که آن را استدراک نوبختی بر ردیۀ ابوعلی جبائی بر منجمین معرفی کرده است؛ سزگین، ج ۱، ص ۹۰۵ دربارۀ ابوعلی جبّائی و آثار او )؛
- (کتاب) الردّ علی اصحاب التناسخ (ابن ندیم، ص ۲۲۵؛ نجاشی، ص ۶۴؛ طوسی،۱۴۲۰، ص ۱۲۱ که از این کتاب با عنوان کتاب الردّ علی اصحاب التناسخ والغلاه نام برده است)؛
- (کتاب) الردّ علی اصحاب المنزله بین المنزلتین فی الوعید (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الردّ علی اهل التعجیز، در نقض کتاب ابی عیسی الورّاق (نجاشی، ص ۶۳-۶۴؛ ابن ندیم، ص ۲۲۶؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص ۱۲۱ که ظاهراً عنوان همین کتاب در آنها به کتاب نقض کتاب ابی عیسی فی الغریب المشرقی تصحیف شده است؛ سزگین، ج ۱، ص ۹۰۲-۹۰۳ دربارۀ ابوعیسی ورّاق و آثار او )؛
- کتاب الردّ علی اهل المنطق (نجاشی، ص ۶۳)؛
- کتاب الردّ علی ثابت بن قُرّه (نجاشی، ص ۶۳؛ سزگین، ج ۳، ص ۳۵۰-۳۵۵ دربارۀ ثابت بن قُرّه و آثار او )؛
- (کتاب) الردّ علی الغلاه (نجاشی، ص ۶۴؛ مسعودی، بی تا، ص ۳۴۳ که از این کتاب با عنوان الردّ علی الغلاه و غیرهم من الباطنیه نام برده است)؛
- کتاب الردّ علی فرق الشیعه ما خلا الامامیه (نجاشی، ص ۶۳؛ طوسی، ۱۴۲۰، ص ۱۲۱)؛
- (کتاب) الردّ علی المجسّمه (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الردّ علی من أکثر المنازله (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الردّ علی المنجمین (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الردّ علی الواقفه (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الردّ علی یحیی بن اصفح فی الامامه (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب فرق الشیعه (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب فی الإستطاعه علی مذهب هشام (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب فی الجبر (نجاشی، ص ۶۴ که آن را کتابی بزرگ درموضوع جبر توصیف کرده است)؛
- کتاب فی الخبر الواحد و العمل به (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب فی الردّ علی من قال بالرؤیه للباری عزّوجل (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب فی المرایا و جهه الرؤیه فیها (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب الموضح فی حروب امیرالمومنین علیه السلام (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب النقض علی ابی الهذیل فی المعرفه (نجاشی، ص ۶۴)؛
- کتاب النقض علی جعفر بن حرب فی الامامه (نجاشی، ص ۶۴؛ سزگین، ج ۱، ص ۹۰۱ دربارۀ جعفربن حرب و آثار او، سزگین، ج ۱، ص ۹۰۳-۹۰۴ دربارۀ جعفربن حرب و آثار او)؛
- کتاب النکت (فی الردّ) علی ابن راوندی (نجاشی، ص ۶۳)؛
- مجالس نوبختی با ابوالقاسم بلخی، که خود نوبختی گردآورده است (نجاشی، ص ۶۴؛ سزگین، ج ۱، ص ۹۰۶ دربارۀ ابوالقاسم بلخی و آثار او )؛
- مختصر الکلام فی الجبر (نجاشی، ص ۶۴)؛
- مسائله للجبائی، در مباحث پراکنده (نجاشی، ص ۶۴).
جز اینها، ابن طاووس کتابی از نوبختی با نام الردّ علی بطلمیوس فی هیئه الفلک و الارض در اختیار داشته است (ابن طاووس، ص ۱۲۲ که در آن نام کتاب به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است).
در میان این آثار، نجاشی کتاب الآراء و الدیانات را به عنوان کتاب بزرگی که دربردارندۀ علوم بسیاری است ستوده و یادآور شده که این کتاب را بر استادش، شیخ مفید، قرائت کرده است (نجاشی، ص ۶۳).
جز فرق الشیعه، هیچ یک از آثار نوبختی برجای نمانده، اما برخی از آثار او تا قرن هفتم موجود بوده است. مسعودی (مسعودی، ۱۴۰۴، ج ۱، ص ۹۴؛ مسعودی، بی تا، ص ۳۴۳ که در آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است).
ابن جوزی (ابن جوزی، ص ۴۲-۴۳؛ ابن جوزی، ص ۴۷؛ ابن جوزی، ص ۴۹؛ ابن جوزی، ص ۶۹؛ ابن جوزی، ص ۷۴؛ ابن جوزی، ص ۸۱-۸۲؛ ابن جوزی، ص ۸۸؛ ابن جوزی، ص ۹۱) و ابن ابی الحدید (ابن ابی الحدید، ج ۳، ص ۲۲۸؛ ابن ابی الحدید، ج ۳، ص ۲۳۱)، در آثار خود، به مطالبی از کتاب الآراء و الدیانات اشاره کرده اند.
همچنین مسعودی (مسعودی، بی تا، ص ۳۴۳ که در آن نام نوبختی به حسین بن موسی تصحیف شده است)، خطیب بغدادی (خطیب بغدادی، ج ۶، ص ۳۷۷ که در آن حسن بن موسی به حسین بن یحیی تصحیف شده است؛ ذهبی، ج ۲۰، ص ۳۰۳ که از خطیب بغدادی نقل کرده است) و ابن جوزی (ابن جوزی، ص ۱۰۳) به کتاب الردّ علی الغلاه اشاره و از آن نقل کرده اند.
ابن شهرآشوب نیز به مطالبی از کتاب الامامه نوبختی (ابن شهرآشوب، ۱۳۷۹، ج ۳، ص ۳۰۴) و کتابی دیگر از او (ابن شهرآشوب، ۱۳۲۸، ج ۲، ص ۶۰)، که احتمالاً کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن بوده، استناد جسته است.
همچنین ابن طاووس در قرن هفتم، کتاب الآراء و الدیانات، استدراک نوبختی بر ردّیۀ ابوعلی جبائی بر منجمان، و الردّ علی بطلمیوس فی هیئه الفلک و الارض نوبختی را در اختیار داشته است (ابن طاووس، ص ۱۲۱-۱۲۲؛ ابن طاووس، ص ۱۲۲ نام کتاب اخیر در متن چاپی به «الرصد علی بطلمیوس» تصحیف شده است).
--------------------------------------------
(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم ۱۴۰۴؛
(۲) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، قاهره ۱۳۴۰؛
(۳) ابن شهرآشوب محمد بن علی، متشابه القرآن، چاپ حسن مصطفوی، تهران ۱۳۲۸ ش؛
(۴) ابن شهرآشوب محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، چاپ سید هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۹؛
(۵) ابن ندیم محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳؛
(۶) ابن طاووس رضی الدین علی بن موسی، فرج المهموم، نجف ۱۳۶۸؛
(۷) اقبال عباس، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۵۷ ش؛
(۸) خطیب بغدادی احمد بن علی، تاریخ بغداد، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷؛
(۹) ذهبی محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۰؛
(۱۰) سزگین فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ترجمۀ مؤسسۀ نشر فهرستگان، تهران ۱۳۸۰ ش؛
(۱۱) طوسی محمد بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛
(۱۲) طوسی محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، چاپ سید عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰؛
(۱۳) مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش؛
(۱۴) مسعودی علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، بی تا؛
(۱۵) مسعودی علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم ۱۴۰۴؛
(۱۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعه (معروف به رجال النجاشی)، چاپ سید موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
