• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خانه در مراکش

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مراکش، یکی از کشور‌های عربی شمال افریقا است که در این مقاله به بررسی خانه‌های آن در طول این سال‌ها می‌پردازیم.


خانه‌های سنّتی در شهرهای مراکش نمای بیرونی چشم‌گیری ندارند و دیوار ستبر آن‌ها غالباً با اندود ساده گچ پوشیده شده است.
[۱] تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۵۸، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
[۲] Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
درهای چوبی معمولا ساده
[۳] Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
و گاه گل‌میخهای بزرگ، نشان آنهاست.
[۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۹، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۵] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۲۵، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۶] تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.


با ورود به فضای داخلی خانه‌های مراکشی، با مهم‌ترین ویژگی این بناها، یعنی حیاط مرکزی یا فضای روبازی در مرکز خانه روبه‌رو می‌شویم که اطراف آن اتاق‌ها قرار دارند.
[۷] Ahmed S Tahiri and Samir Kafas، "Moroccan architecture"، ج۱، ص۱۰۴، in Morocco: ۵۰۰۰ years of culture، ed Vincent Boele، Burlingtonv، VT: Lund Humphries، ۲۰۰۵.
[۸] Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
[۹] Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۴۴، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
این حیاط یا پاسیو «وسط‌الدار» خوانده می‌شود که در خانه‌های قدیم‌تر گود و حتی پایین‌تر از سطح گذر عمومی قرار دارد. تمام خانه‌ها با الگوی مشترک و ساده حیاط مرکزی شکل گرفته‌اند.
[۱۰] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۱] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۲] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
این فضا چنان در خانه‌های محلات قدیمی تکرار شده است که منظره این مناطق مسکونی از بالا، بافتی متراکم از خانه‌ها را با حفره‌های چهارگوشِ دارای دیوارهای سفید در مرکز آن‌ها پدید می‌آورد.
[۱۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۵] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۶] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۷] تصویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۱۷۲، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
در بالای چهار دیوار حیاط مرکزی، لبه‌های سفالی پیش‌آمده به طرف حیاط قرار دارند
[۱۸] تصویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۱۵۷، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۱۹] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۲۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
و گاه سقف ایوان یا رواق جلوی اتاق‌ها، در اطراف حیاط نیز سفال‌پوش است.
[۲۰] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۲۱] تصاویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۲۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
گاه حیاط یا فضای مرکزی را، به‌ویژه هنگامی که مساحت کمی داشته است، با حفاظی مشبک می‌پوشانند.
[۲۲] Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۷، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.


خانه‌های سنّتی مراکش دو گونه‌اند: ریاض، مأخوذ از واژه روضه به معنای باغ؛ و دار.
[۲۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
ریاض‌ها خانه‌های اعیانی و وسیع‌اند که نوع قدیمی آن‌ها اغلب یک طبقه و دارای باغ یا حیاط محصور است. این باغها با الگوی چهار باغچه بر گرد یک آب‌نما و فواره شکل گرفته‌اند و بر روی آب‌نما و فواره وسط آن اغلب آلاچیقی قرار می‌گیرد.
[۲۴] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۵۱، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
این ترکیب از ویژگیهای بارز معماری خانه‌های شهرهای فاس و مراکش و رباط‌اند.
[۲۵] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۴۴، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۲۶] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۴۶، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۲۷] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۵۰، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۲۸] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۵۶ـ ۵۷، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۲۹] Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۷۳، Westport ۲۰۰۶.
[۳۰] Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
شکل خاص این حیاط‌ها احتمالا از الگوی باغ ایرانی نیز تأثیر پذیرفته است.
[۳۱] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۳۲] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
ریاضها گاه دوطبقه‌اند.
[۳۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۳۴] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۶، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.


۳.۱ - قسمت اصلی ریاض

در الگوی اصلی ریاض، اتاق‌ها در دو سوی حیاط مستطیل‌شکل و بیش‌تر در اضلاع کوچک‌تر قرار دارند. در دو ضلع دیگر، اغلب دیوارهایی بدون در و پنجره، یا طاق‌گانه‌ایی هستند که نمای حیاط را کامل می‌کنند. در ریاض‌هایی که حیاط مربع‌شکل دارند، اتاق‌های نشیمن را که در دو جانب قرار گرفته‌اند، فضایی تالارمانند به نام بَهْو به هم متصل می‌کند.
[۳۵] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۳۶] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۳۷] تصویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۶، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
جلوی اتاق‌ها رواقی است که به آن‌ها سایه می‌اندازد.
[۳۸] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۳۹] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۳، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۴۰] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۱، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۴۱] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۱۶۸ـ ۱۶۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
این رواق که پیرامون حیاط قرار می‌گیرد، دارای ستونها و نیم‌ستونهایی است که با قوسهای نعل اسبی همراه‌اند.
[۴۲] Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۲۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.


۳.۲ - قسمت ورودی این خانه‌ها

در قسمت ورودی ریاضها، گاه اتاقی روی گذرگاه مسقف ورودی قرار می‌گیرد که دُوَیْره نامیده می‌شود و بزرگ خانواده در آن اقامت و از مهمانان نیز در آن‌جا پذیرایی می‌کند. راه دسترسی به این اتاق پلکانی است که ورود مهمانها را بدون لزوم حضور آنان در اندرونی و خلوت‌خانه ممکن می‌سازد.
[۴۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۴۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
از این نظر، ورودی خانه‌های مراکشی و مصری به یکدیگر شبیه است.
[۴۵] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
در بعضی ریاضها، به‌ویژه در فاس، برجی با اتاقی در بهارخواب یا در حیاط به شکل کوشک (پاویون) ساخته می‌شود که مِنْزِه نام دارد و چشم‌انداز و فضایی خنک را مهیّا می‌کند.
[۴۶] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۴۷] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۷۸ـ ۷۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.


۳.۳ - سنت یکسان موزائیک حیاط

در حیاط مرکزی، گاه شاه‌نشین نیز تعبیه می‌شود.
[۴۸] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۱۹۵، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۴۹] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۲۳۱، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
کف حیاط کاشی یا موزاییک‌کاری است.
[۵۰] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۵۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
این سنّت در خانه‌های جدید نیز تداوم یافته است.
[۵۱] تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۳۸ـ ۲۳۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
کف رواق نیز با موزاییکهای رنگارنگ پوشیده می‌شود.
[۵۲] Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۲۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.

در ریاضها، افزون بر فواره و آب‌نما، عنصری به نام سقایه/ سکایه بر یکی از دیوارهای حیاط یا بَهو تعبیه می‌شود که با کاشیهایی به رنگهای سبز، سفید، زرد، آبی و مشکی پوشیده می‌گردد و شامل شیر آب بر روی دیوار و حوضچه‌ای در زیر آن است.
[۵۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۵۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۵۵] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۸۷، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۵۶] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۱۵۲، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۵۷] Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۱۶۰، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۵۸] تصاویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۳۲ـ ۲۳۳، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
[۵۹] Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۲۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.


بقایای قدیم‌ترین نمونه‌های ریاض ظاهرآ از سده ششم در حفریات کاخ علی‌بن یوسف تاشفین به دست آمده‌است.
[۶۰] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
طراحی ریاضها که نمونه‌ای از خانه‌باغ است، به باغهای ایرانی و حتی طرح چهارباغ، شباهت دارد. نیز کاخهای اندلس همچون مدینة‌الزهراء در اشبیلیه (سویل) و جعفریه در سرقسطه (ساراگوسا) و طراحی باغ در آن‌ها و سپس الگوپردازی آن در ریاضها در مراکش، تداوم سنّت باغ‌سازی در معماری اسلامی مغرب است. به هر حال، معماری اندلس و شمال افریقا صرف‌نظر از آن‌که کدام الگو در کجا نخست پدید آمده، دارای مشترکات بسیار است و به سبب انطباق آن با آب و هوای گرم اطراف مدیترانه با استقبال مواجه شده است.
[۶۱] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۶۲] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.


توصیف مسافران اروپایی از خانه‌های اعیانی مراکش در سیصد ساله اخیر، جزئیات بیشتری از ریاضها را آشکار می‌سازد. از جمله قدیم‌ترین اشاره به آن‌ها در یادداشتهای جراح انگلیسی، ویلیام لمپریر، است که از ۱۲۰۵ تا ۱۲۰۷/ ۱۷۹۱ـ ۱۷۹۲ در مراکش زندگی می‌کرده و خانه باشکوه صدراعظم وقت را از ایوان طبقه هم‌کف و طارمی‌های رنگین، تا کاشی‌کاری سپید و آبی کف حیاط و کاشی‌کاری رنگین و پرکار کف رواقها، و فواره و آب‌نمای مرکز حیاط وصف کرده است.
[۶۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
این عناصر در سراهای بعدی نیز کم و بیش تکرار شده‌اند، مثلا در خانه اعیانی دیگری در مراکش در ۱۲۸۰/۱۸۶۳ که پل لامبر توصیف کرده است
[۶۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۶۵] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
یا در خانه صدراعظم سی محمدالعربی در ۱۲۹۹/ ۱۸۸۲، و در خانه بازرگانی به نام بن‌براهیم الحرار.
[۶۶] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۶۷] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
نویسندگان مذکور از تزیینات اسلیمی داخلی و اثاثیه فاخر این خانه‌ها مشتمل بر فرشها و آویزهای ابریشمی به رنگهای درخشان، تابلوهای نقاشی، ساعتها و آیینه‌های گران‌قیمت نیز سخن گفته‌اند.
[۶۸] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۶۹] Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.


دار، نوع دیگر خانه‌های مراکشی، اساس و نقشه کلی تقریبآ یکسانی با ریاض دارد، یعنی شامل همان حیاط مرکزی است، که گاه رواقهایی در اطراف و اتاق‌هایی در دو ضلع، اما بسیار کوچک‌تر و باریک‌تر دارد. در واقع، دار اغلب حاصل تقسیم یک ریاض به چند خانه کوچک یا ریاض کوچکی بدون درخت است. محلات متشکل از دارها، مانند محله فاسیهای شهر مراکش، بافتی متراکم و فشرده دارند. حیاط مرکزی برخلاف ریاض درخت ندارد یا دارای یک یا دو درخت است.
[۷۰] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۷۱] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۷۲] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
اندازه و فضای وسط‌الدار معرف جایگاه اجتماعی صاحب‌خانه و دارای همان نقش سردر و نمای بیرونی در خانه‌های غربی است.
[۷۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
آندره باتسانا وسط‌الدار را قلب و مرکز حیات فرهنگی و اجتماعی خانه دانسته است.
[۷۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.


اتاق‌ها در خانه‌های سنّتی مراکش، چه ریاض و چه دار، به ندرت پنجره رو به بیرون داشته است
[۷۵] Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
[۷۶] Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۶۶، Westport ۲۰۰۶.
و منبع نور آن‌ها بیش‌تر درهایی بوده که به حیاط باز می‌شده‌اند. پنجره از عناصر متأخر در معماری خانه‌های مراکشی و نتیجه گستردگی کاربرد شیشه است.
[۷۷] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۷۸] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۱۴۶، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
اتاق‌ها اغلب باریک و طویل و در خانه‌های اعیانی دارای شاه‌نشین و کف و سقف و دیوارهای آن پر نقش و نگار است. کف با کاشی و سقف با منبت‌کاری و نقاشی پوشیده شده‌اند و دیوارها با نقوش هندسی، کتیبه‌های قرآنی و گاه مقرنس‌کاری همراه‌اند.
[۷۹] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۱، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۰] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۱] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۷، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۲] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۷۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۰۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۵] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۰۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۶] تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۲۱۵، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
[۸۷] Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، ج۱، ص۹۵، Paris ۱۹۹۲.
[۸۸] تصاویر، Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، ج۱، ص۱۰۳، Marrakech demeures et jardins secrets، Paris ۱۹۹۲.
[۸۹] Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۷، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
بخاری دیواری که در خانه‌های اعیانی قاب کاشی‌کاری پرکاری آن را در برگرفته، از اجزای دیگر اتاق محسوب می‌شود.
[۹۰] Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، ج۱، ص۹۵، Paris ۱۹۹۲.
[۹۱] Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، ج۱، ص۱۲۵، Paris ۱۹۹۲.
[۹۲] تصاویر، Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، ج۱، ص۲۴۹، Marrakech demeures et jardins secrets، Paris ۱۹۹۲.


ساخت‌مایه خانه‌های سنّتی مراکش چندان بادوام نیست و بدین سبب، خانه‌ها هر از گاه به نوسازی احتیاج دارند. چون حمل مصالح در کوچه‌های تنگ محلات قدیمی و متراکم مشکل است، اغلب از مصالح قدیمی خانه‌ها برای مرمت آن‌ها استفاده می‌کنند. بدین‌سان، آجرهایی با اندازه‌های گوناگون و احتمالا از دوره‌های زمانی مختلف در خانه‌ها یافت می‌شود و به راحتی می‌توان چوب کنده‌کاری شده‌ای را در نعل درگاهها یافت که جزئیات تزیینی آن با لایه‌ای از گچ پوشیده شده است.
[۹۳] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
ملاط نازک ساروج از ساخت‌مایه‌های رایج است.
[۹۴] Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
در نقاط کوهستانی و برخی روستاها، لاشه سنگ در ساخت دیوارها به کار می‌رود.
[۹۵] تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۲۹۰ـ ۲۹۱، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.


خانه‌های روستایی در نقاط مختلف مراکش نمای ساده دارند. برای نمونه در شمال فاس، دیوارها از گچ سفید پوشیده شده و بامها شیروانی گالی‌پوش‌اند.
[۹۶] تصویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۱۱۲، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
در برخی روستاها، نمای بیرونی با نقوشی به‌ویژه در اطراف چهارچوب درها و پنجره‌ها تزیین می‌شود.
[۹۷] تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۵، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
این نقشها که خام دستانه و بیانگر ذوق روستاییان و نیز شبیه نقوش رودوزی‌اند، زیبایی خاصی دارند. نقوش دیوارهای بیرونی در روستای آلکالا مگونا هندسی‌اند و بر زمینه خشت و کاهگل در ارتفاع بالایی از دیوار و نزدیک بام اجرا می‌شوند.
[۹۸] تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۲۶۰، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
در حالی که، به کارگیری کاهگل ایجاد طرحهای ظریف روی نما را به سادگی ممکن نمی‌سازد.
[۹۹] Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، Westport ۲۰۰۶.

در مجموع، معماری روستایی مراکش، برخلاف معماری شهری این سرزمین که نشان‌دهنده پیوند میان مراکش و شبه‌جزیره ایبری است، بیانگر پیوندهای کهن میان مغرب‌الاقصی و تمدن اقوام ساکن صحراست.
[۱۰۰] Ahmed S Tahiri and Samir Kafas، "Moroccan architecture"، ج۱، ص۱۰۵، in Morocco: ۵۰۰۰ years of culture، ed Vincent Boele، Burlingtonv، VT: Lund Humphries، ۲۰۰۵.

در مراکش، مسکن برخی از قبایل بربر خیمه‌هایی از پشم بُز است.
[۱۰۱] Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۶۷، Westport ۲۰۰۶.
[۱۰۲] Yves Korbendau، Maroc aux multiples visages، ج۱، ص۲۰۵، Paris ۱۹۹۹.


امروزه، نسل جدیدی از تکنوکراتها (فن‌سالاران) در شهرهای بزرگ به اقامت در خانه‌هایی به سبک غربی تمایل دارند، در حالی که اقشار کم‌درآمد و سنّتی همچنان سکونت در خانه‌های سنّتی را ترجیح می‌دهند.
[۱۰۳] Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۷۴، Westport ۲۰۰۶.
کمبود مسکن با رشد فزاینده جمعیت شهری و گسترش مهاجرت روستاییان در حومه شهرها چشمگیرتر شده‌است و افزون بر این، کهنگی و فرسودگی خانه‌ها در مدینه‌ها (بخشهای قدیمی شهرها) و گسترش حلبی‌آبادهای محروم از کلیه تجهیزات پایه‌ای، بر ابعاد مشکل مسکن افزوده است.
[۱۰۴] مرتضی مختاری امین، مراکش، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۸ش.


(۱) مرتضی مختاری امین، مراکش، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۸ش.
(۲) Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
(۳) Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، Paris ۱۹۹۲.
(۴) Yves Korbendau، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
(۵) Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
(۶) Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
(۷) Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، Westport ۲۰۰۶.
(۸) Ahmed S Tahiri and Samir Kafas، "Moroccan architecture"، in Morocco: ۵۰۰۰ years of culture، ed Vincent Boele، Burlingtonv، VT: Lund Humphries، ۲۰۰۵.
(۹) Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.

۱. ↑ تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۵۸، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۲. ↑ Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
۳. ↑ Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۹، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۵. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۲۵، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶. ↑ تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۷. ↑ Ahmed S Tahiri and Samir Kafas، "Moroccan architecture"، ج۱، ص۱۰۴، in Morocco: ۵۰۰۰ years of culture، ed Vincent Boele، Burlingtonv، VT: Lund Humphries، ۲۰۰۵.
۸. ↑ Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
۹. ↑ Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۴۴، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
۱۰. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۱. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۲. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۵. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۶. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۷. ↑ تصویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۱۷۲، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۱۸. ↑ تصویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۱۵۷، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۱۹. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۲۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۰. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۱. ↑ تصاویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۲۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۲. ↑ Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۷، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
۲۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۲۴. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۵۱، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۵. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۴۴، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۶. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۴۶، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۷. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۵۰، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۸. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۵۶ـ ۵۷، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۲۹. ↑ Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۷۳، Westport ۲۰۰۶.
۳۰. ↑ Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
۳۱. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۲. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۴. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۶، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۵. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۶. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۷. ↑ تصویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۶، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۸. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۳۹. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۳، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۰. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۱، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۱. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۱۶۸ـ ۱۶۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۴۲. ↑ Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۲۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
۴۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۵. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۶. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۷. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۷۸ـ ۷۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۴۸. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۱۹۵، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۴۹. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۲۳۱، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۵۰. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۵۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۵۱. ↑ تصویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۳۸ـ ۲۳۹، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۵۲. ↑ Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۲۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
۵۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۵۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۵۵. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۸۷، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۵۶. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۱۵۲، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۵۷. ↑ Khireddine Mourad، Marrakesh and al Mamounia، ج۱، ص۱۶۰، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۵۸. ↑ تصاویر، Khireddine Mourad، ج۱، ص۲۳۲ـ ۲۳۳، Marrakesh and al Mamounia، photographs by Alain Gerard، Paris ۱۹۹۴.
۵۹. ↑ Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۲۱۲، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
۶۰. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۱. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۲. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۴، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۵. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۶. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۷. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۸. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۶۹. ↑ Edmondo De Amicis، Morocco: its people and places، ج۱، ص۴۴ـ۴۵، tr C Rollin-Tilton، London ۱۹۸۵.
۷۰. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۱. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۲. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۶۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۵. ↑ Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۶، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
۷۶. ↑ Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۶۶، Westport ۲۰۰۶.
۷۷. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۸. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۱۴۶، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۷۹. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۳۱، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۰. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۴۲، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۱. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۷، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۲. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۷۰، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۰۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۵. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۲۰۸، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۶. ↑ تصاویر، Quentin Wilbaux، ج۱، ص۲۱۵، Marrakesh: the secret of courtyard houses، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۸۷. ↑ Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، ج۱، ص۹۵، Paris ۱۹۹۲.
۸۸. ↑ تصاویر، Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، ج۱، ص۱۰۳، Marrakech demeures et jardins secrets، Paris ۱۹۹۲.
۸۹. ↑ Arthur Leared، Morocco and the moors: being an account of travels، ج۱، ص۱۲۷، with a general description of the country and its people، London ۱۹۸۵.
۹۰. ↑ Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، ج۱، ص۹۵، Paris ۱۹۹۲.
۹۱. ↑ Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، Marrakech demeures et jardins secrets، ج۱، ص۱۲۵، Paris ۱۹۹۲.
۹۲. ↑ تصاویر، Narjess Ghachem Benkirane and Philippe Saharoff، ج۱، ص۲۴۹، Marrakech demeures et jardins secrets، Paris ۱۹۹۲.
۹۳. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۹۴. ↑ Quentin Wilbaux، Marrakesh: the secret of courtyard houses، ج۱، ص۵۶، photographs by Michel Lebrun، Paris ۲۰۰۰.
۹۵. ↑ تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۲۹۰ـ ۲۹۱، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۹۶. ↑ تصویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۱۱۲، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۹۷. ↑ تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۵، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۹۸. ↑ تصاویر، Yves Korbendau، ج۱، ص۲۶۰، Maroc aux multiples visages، Paris ۱۹۹۹.
۹۹. ↑ Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۵۸ـ۵۹، Westport ۲۰۰۶.
۱۰۰. ↑ Ahmed S Tahiri and Samir Kafas، "Moroccan architecture"، ج۱، ص۱۰۵، in Morocco: ۵۰۰۰ years of culture، ed Vincent Boele، Burlingtonv، VT: Lund Humphries، ۲۰۰۵.
۱۰۱. ↑ Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۶۷، Westport ۲۰۰۶.
۱۰۲. ↑ Yves Korbendau، Maroc aux multiples visages، ج۱، ص۲۰۵، Paris ۱۹۹۹.
۱۰۳. ↑ Raphael Chijioke Njoku، Culture and customs of Morocco، ج۱، ص۷۴، Westport ۲۰۰۶.
۱۰۴. ↑ مرتضی مختاری امین، مراکش، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۸ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در مراکش»، شماره۶۸۸۱.    



جعبه ابزار