خطاطی جنوب شرق آسیا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این مقاله به بررسی خط و خطاطی در منطقه جنوب‌شرقی آسیا می‌پردازیم.
در این منطقه، از جمله در شبه جزیره مالایا شاید به سبب آب و هوای گرم و مرطوب، هیچ نمونه‌ای از خوشنویسی روی کاغذ به خط عربی از پیش از سده یازدهم و دوازدهم باقی نمانده است. قدیم‌ترین
سند نامه‌ای است نوشته شده در ۱۰۲۴/ ۱۶۱۵، از سوی اسکندر مُدا، سلطانِ آچه (در اندونزی)، به پادشاه انگلستان جیمز اول. این سند با یک متر طول، در لفافی از ابریشم زرد، در
کتابخانه بودلیان نگهداری می‌شود و برخلاف اسناد دربار
صفوی و بابری که غالبآ به
خط نستعلیق با مرکّب سیاه و طلایی نوشته می‌شدند، به
خط نسخ خوانا و با مرکّب سیاه نوشته شده است. در این سند، دنباله‌های بلند «ی» و «ن» آخر، عبارت بعدی را دربرگرفته و نظمی بین خطوط ایجاد کرده است.
تزیینات آن نیز جالب توجه است. خطوط بر کاغذ زرافشان و در جدولی طلایی قرار گرفته است و اطراف متن با نقوش گیاهی به رنگ طلایی که بعضی قسمت‌هایش با رنگ قرمز نمایان‌تر گردیده، تزیین شده است. در مجموعه‌های بریتانیایی، نامه‌های دیگری بیش‌تر با تزیینات طلایی یافت می‌شود که به نیمه اول قرن سیزدهم در جاوه و بنگکولو تعلق دارند.
تبادلنامه‌ها و اسنادی از این دست، نتیجه پیوند تجاری گسترده بین
اروپا و هند شرقی بود. این نمونه‌ها را، که به زبان مالایایی و به
خط عربی بود، فرانسیس درک، اولین انگلیسی که در ۹۸۷/۱۵۷۹ از
اندونزی دیدن کرد، و دیگر نمایندگان کمپانی هند شرقی در ۱۰۰۹/۱۶۰۰ به اروپا بردند. خط عربیِ زبان مالایایی را اغلب جاوی می‌گفتند که منسوب به جزیره جاوه یا به‌طور کلی هر سرزمینی در جنوب‌شرقی آسیا (به عربی: بلادالجاوه) بود. نام جاوی برای سبک‌های مختلف خطاطی از نَسخ ساده تا خطوط تزیینی به کار می‌رفت.
نُسخ خطی اندونزیایی از قرون بعد برجا مانده است. اولین نمونه‌ها اغلب بر کاغذهای وارداتی از اروپا و
چین نوشته می‌شد، اگرچه از برگ‌های
نخل نیز استفاده می‌کردند. موضوع این نوشته‌ها از تاریخ‌های درباری تا آثار حقوقی، اخلاقی، کلامی و حِکْمی را در قالب نظم و نثر در برمی‌گرفت. یک نمونه «حکایت راجا پاسایی»، قدیم‌ترین تاریخ شناخته شده مکتوب به زبان مالایایی است.
در حوزه خوشنویسی
قرآن، قدیم‌ترین نمونه‌ها احتمالا در حدود ۱۲۱۱ در شهر سمارانگ
کتابت شده‌اند. مقایسه سبک برخی اسناد دیوانی و نسخ ادبی خطی با برخی مصحف‌ها به ما
اجازه می‌دهد که کتابت شماری از مصحف‌ها را به جنوب‌شرقی آسیا نسبت دهیم. بهترین مصحف این نواحی، نسخه بزرگی است به اندازه ۲۸ × ۴۳ سانتیمتر که برای زین‌الدین عابدین دوم (۱۲۰۷ـ۱۲۲۳)، سلطان ترنگانو در شمال‌غربی شبه‌جزیره مالایا، نوشته شده است. نمونه‌های رایج‌تر، مصحف‌هایی کوچک‌ترند که در سده سیزدهم بر کاغذهای اروپایی نوشته می‌شدند.
خط این مصحف‌ها نسخ منظمی است که با سبک بِهاری رایج در شبه قاره وجوهی مشترک دارد. یعنی حروف روی خط کُرسی به شکل تخت قرار گرفته اما به وضوح به سمت چپ خم شده‌اند و با وجود لبه‌های تا حدی مدور، بسیار خشک و زاویه دارند. «ب» اول بسم‌الله بلند و هم قد «الف» و «ل» است. در برخی موارد، اثر لکه جوهر سیاه صفحه را خراب کرده است، به‌ویژه در نسخه‌هایی که در آب و هوای گرم و مرطوب نگاهداری شده‌اند.
(۱) شیلا بلر، خوشنویسی اسلامی، ادینبورگ ۲۰۰۷.
(۲)Annabel Teh Gallop and Bernard Arps, Golden letters: writing traditions of Indonesia, London ۱۹۹۱.
(۳) Venetia Porter and Heba Nayel Barakat, Mightier than the sword: Arabic script, beauty and meaning, Kuala Lumpur ۲۰۰۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطاطی جنوب شرق آسیا»، شماره۷۱۱۸.
