خطیب عمری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطیب عُمَری، شهرت یاسین بن خیراللّه بن محمودبن موسی الخطیب بن علی بن حاج قاسم عمری،
مورخ ،
ادیب ،
شاعر و از فضلای موصل در سده دوازدهم و سیزدهم است.
او نسب خود را به
عمربن خطّاب ، خلیفه دوم، می رساند.
خطیب عمری در حدود ۱۱۵۷ در خانواده ای صاحب نام و اهل علم به دنیا آمد.
پدرش ، خیراللّه، عالم به
طب و
ادب و
تصوف و
فقه ، و
برادرش محمدامین نیز از فضلا و مورخان مشهور عصر خود بود.
اطلاعات ما از زندگی اجتماعی و خانوادگی خطیب عمری ناچیز است. دوره زندگی وی عصر ظهور و درخشش تصوف و بزرگان
صوفیه در عرصه های مختلف اجتماعی و
سیاسی در سراسر قلمرو
اسلامی بود. خطیب عمری نیز همچون برخی از نویسندگان آن عصر به تصوف توجه داشت و توانایی‌اش در عرضه اطلاعات درباره این موضوع کسب عنوان
زاهد را برای وی به دنبال داشت. همچنین او اجازه نقل معارف صوفیه را، به ویژه در دو
طریقت قادریه و
نقشبندیه ، از شیخ عثمان بن یوسف بن عزالدین قادری خطیب (عثمان الخطیب)، مشهور به اسود موصلی،
دریافت کرد.
خطیب عمری در سرودن
شعر نیز توانمند بود. چلبی در مجموعه خود
قصایدی از وی نقل کرده و او را از شعرا و مصنفان دانسته است. همچنین، منظومه ای با عنوان مقاصدالتعبیر در موضوع
تعبیر خواب از خطیب عمری به دست آمده که شاهد دیگری بر توانایی شعر سرودن اوست. برادرش محمدامین هم به شناخت او از شعر و نظم اشاره کرده است.
اعتبار و شهرت خطیب عمری عمدتآ به سبب تحقیقات و تألیفات وی است. اینکه او شاگرد چه کسانی بوده است چندان معلوم نیست و فقط برخی اشارات خود وی در قسمت های مختلف تألیفاتش، اطلاعات اندکی به ما می‌دهد. براین اساس، گذشته از
پدر و
برادرش ، استادان او در معارف صوفیه اسود موصلی و در علوم فقهی ملاعبدالقادربن محیی الدین أربلی موصلی بودند. محمدبن قاسم عبدلی نیز استاد وی بود.
خطیب عمری پس از ۱۲۳۲ در موصل وفات یافت.
خطیب عمری بیش از بیست اثر از خود به جا گذاشته است
که تمامآ جمع آوری از کتابهای معروف پیشینیان است و به جز آن‌هایی که درباره تاریخ عصر مؤلف یا کمی پیش از وی است بقیه آثار او از اهمیت چندانی برخوردار نیستند.
از آثار وی اینهاست:
۱)
الآثارالجلیة . موضوع آن
تاریخ است و به شیوه
سالشمار نوشته شده است. خطیب عمری در این اثر وقایع تاریخی از سال اول تا پایان ۱۲۱۰ هجری را ذکر کرده است. براساس آنچه که او در مقدمه این کتاب نوشته، اطلاعات اولیه را از آثار مورخان معروفی چون
ابن اثیر ،
ابن خلّکان و
ابن الوردی جمع آوری کرده و مطالبی را هم با تکیه بر شنیده‌هایش از استادان آن عصر ذکر نموده است. همچنین، در این اثر برخی حوادث عصر خود را که شاهد آن بوده، آورده است. او این اثر را به محمدامین بیگ بن یاسین افندی،
مفتی موصل، تقدیم کرده است. نسخهای خطی از این اثر در مدرسه خیاط موصل موجود است.
۲)
الخریدة العمریة یا الخردة العربیة من الطب . نسخه خطی در موضوع
طب . نسخهای با این عنوان در یکی از کتابخانه های شخصی موصل موجود است، اما چون محتوای آن طبی نیست نمیتواند کتاب مذکور باشد.
۳)
خلاصةالتواریخ . در قالب یک مقدمه و هشت باب و هر باب شامل معرفی و شرح احوال کسانی است که نامشان با یکی از اسما یا صفات
خداوند همراه است، همچون عبداللّه و عبدالرحمان. نسخهای خطی از این کتاب به شماره ۹۹۰۰ در کتابخانه برلین نگهداری میشود.
۴) الدر المکنون فی مآثرالماضی (المآثر الماضیة) من القرون. در تاریخ
اسلام از آغاز تا ۱۲۲۶، با تأکید بر حوادث موصل. نسخ متعددی از این کتاب در کتابخانه های مختلف جهان وجود دارد.
۵) الدر المنتثر فی تراجم فضلاء القرن الثانی عشر. شرح احوال
علما و شعرای هم عصر مؤلف که نسخه ای خطی از آن در کتابخانه عباس عزاوی موجود بوده است
۶)
الجوهرة فی اللغات المشتهرة . جزوه کوچک در
لغت عرب که برحسب الفبا تنظیم شده است. این اثر که در ۱۲۰۵ نوشته شده، شامل مجموعه ای منتخب از اشعار و نثر اوست. نسخه ای از آن در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل وجود دارد.
۷) الروض الزاهر فی تاریخ الملوک الاوائل و الاواخر. در موضوع فرمانروایان، سلاطین، وزرا، صاحب منصبان، امیران، قضات و شیوخ که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده بوده است. از این اثر، نسخه ای موجود نیست.
۸)
روضةالمشتاق . در ادبیات.
۹)
زبدة الآثار الجلیة . تلخیصی از الآثارالجلیة و تعلیقی درباره
تاریخ دیگر سرزمینهای اسلامی از ابتدای سال ۹۲۰. این اثر با وجود اختصار، مفید و درخور ستایش است زیرا اطلاعات مفیدی درباره
موصل دارد که یا
مورخان دیگر در بیان آن اهمال ورزیده‌اند یا هیچ اثر تاریخی در این زمینه به ما نرسیده است. از این اثر نسخه ای خطی در مکتبة الاوقاف العامة در موصل موجود است.
۱۰) السیف المهنّد فی مَن اسمُه أحمد. کتاب با ذکری از مشتقات اسم احمد شروع شده است. سپس مؤلف درباره فضائل نام احمد سخن گفته و در ادامه نیز آن را به نام
پیامبر متبرک کرده است. مطالب آن تا نیمه اول
قرن سیزدهم ادامه می‌یابد. نسخه خطی این اثر در یکی از کتابخانه های شخصی موصل موجود است.
۱۱) السیوف الساطعة. این کتاب مشتمل بر
ادعیه است.
۱۲) العذْب الصافی فی تسهیل القوافی. این اثر در موضوعات مختلف از جمله
شهدای بدر است. نسخه خطی این کتاب در مکتبةالاوقاف العامة در موصل موجود است.
۱۳) عمدةالبیان فی تصاریف الزمان. نسخه ای از آن در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل موجود است.
۱۴) عنوان الاعیان فی ذکر ملوک الزمان. شامل شرح احوال ملوک
اسلام ، حکومتشان و نیز احوال
انبیا ،
صحابه ،
تابعین ، علما و شعرای مشهور است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه سیدناظم عمری در موصل نگهداری میشود.
۱۵) غایةالبیان فی مناقب سلیمان. درباره
سلیمان نبی و مناقب او و در شرح احوال کسانی است که سلیم نام دارند. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه برلین به شماره ۹۹۰۱ وجود دارد.
۱۶) غایةالمرام فی محاسن بغداد دارالسلام. شرح و وصف بغداد، قصر‌ها، دروازه‌ها، بازار‌ها، رود‌ها، حکام آن و تحولات این منطقه تا سال ۱۲۲۰ است. این اثر در ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸ منتشر شده است.
۱۷) غرائب الاثر فی حوادث ربع القرن الثالث عشر: تکمله ای است بر الآثارالجلیة که در آن حوادث سالهای ۲۴۰ تا ۱۲۲۵ به اختصار بیان شده است،
این اثر به کوشش محمدصدیق جلیلی در موصل در ۱۳۱۹ش/ ۱۹۴۰ با همین عنوان چاپ و منتشر شد.
۱۸) قرّةالعین فی تراجم الحسن و الحسین. شامل اطلاعات مفصّل درباره این دو
امام و نیز کسانی که همنام ایشان بودند، با تکیه بر فضل و دانش و ادب و شهرت آنان. در پایان نیز، بخشی هرچند کوتاه، به معرفی کسانی اختصاص یافته که نامشان علی است. نسخه خطی آن به شماره ۲۹۱/۴ در کتابخانه مرکزی موصل نگهداری میشود.
۱۹) مقاصدالتعبیر. منظومه ای در شرح و تعبیر خواب است.
۲۰) منهج الثقات فی تراجم القضاة. در موضوع تاریخ، با تکیه بر آثار
ابن الوردی ،
ابن خلّکان و
ابن اثیر . خطیب عمری در این کتاب به ثبت نام قضات مسلمانی پرداخته که در شعر و نظم دستی داشتند و اشعارشان مشهور بوده است. وی ابتدا در مقدمه ای به بیان فضیلت علم و مرتبه قضاوت پرداخته و سپس نوادر آن را معرفی کرده است. نسخه خطی این کتاب در مکتبةالاوقاف العامه در موصل موجود است.
۲۱) مُنیةالادباء فی تاریخ الموصل الحدباء. نویسنده مطالب خود را از تأسیس موصل آغاز کرده و تا سال ۱۲۲۱ ادامه داده است. موضوع کتاب شامل تاریخ حکام و پادشاهان قبل از
اسلام و احوال فرمانروایان اسلامی آن تا ۱۲۲۱ است. همچنین، خطیب عمری در این کتاب مطالب مهمی درباره قریه‌ها و آبادی های موصل با استناد به معجم البلدان یاقوت حموی ارائه کرده است
این کتاب به کوشش سعید دیوهچی (مدیر موزه موصل) در ۱۳۲۹ش/ ۱۹۵۰ در موصل چاپ و منتشر شد.
۲۲) قصاید. نسخه خطی این اثر در مجموعه شماره ۳۱ مدرسه عبدالرحمان چلبی صائغ در موصل نگهداری میشود.
۲۳) الروضةالفَیحاء فی تواریخ النساء. اثری حجیم در شرح احوال زنان نیک و بد مشهور. سیدرجاء سامرایی این اثر را در ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۶ در بیروت به چاپ رسانده است. سامرایی در تحقیقی که درباره این نوشته انجام داده، برخی داستان‌ها و اشعار آن را حذف کرده و سپس با عنوان مهذّب الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء آن را به چاپ رسانده است.
مورخان تألیفات دیگری نیز از خطیب عمری ذکر کرده اند.
یاسین بن خیراللّه به سبب تنوع موضوعاتی که در تألیفاتش به کار برده مشهور است. او در نگارش آثار تاریخی خود کوشیده از شیوه
برادر خود، محمدامین، که شیوه سالشمارانه بود، پیروی کند و این شیوه در الآثار الجلیة، الدرالمکنون و عمدةالبیان او نمایان است.
فرزند خطیب عمری، علی بن یاسین، نیز درباره تاریخ موصل و ادیبان این شهر تألیفاتی دارد.
(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۳) داود چلبی، «حول مخطوطة دمشق فی تراجم علماء الموصل فی القرن الثانی عشرالهجری»، لغةالعرب، سال ۵، ش ۴ (۱۹۲۷الف).
(۴) داود چلبی، کتاب مخطوطات الموصل، بغداد ۱۹۲۷ب.
(۵) یاسین بن خیرالله خطیب عمری، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، چاپ رجاء محمود سامرائی، بیروت ۱۹۸۷.
(۶) یاسین بن خیرالله خطیب عمری، چاپ عماد علی حمزه،) بیروت (۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۴.
(۸) سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل،) موصل (۱۴۰۳ـ۱۹۸۳.
(۹) محمدامین سویدی، حدیقةالزوراء فی سیرةالوزراء، چاپ عماد عبدالسلام روؤف، بغداد ۱۴۲۳/ ۲۰۰۳.
(۱۰) لویس شیخو، الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، بیروت ۱۹۲۴ـ۱۹۲۶.
(۱۱) عباس عزاوی، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد ۱۳۸۰ـ۱۳۸۲/ ۱۹۶۰ـ۱۹۶۲.
(۱۲) عماد عبدالسلام رئوف، الموصل فی العهد العثمانی، نجف ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۱۳) عمرطالب، «محمدامین العمری: حیاته و ادبه»، آدابالرافدین، ش ۴ (۱۹۷۲).
(۱۴) استیون همزلی لانگریگ، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، نقله الی العربیة جعفر خیاط، بغداد (۱۹۶۸/۱۳۸۸)، چاپ افست قم ۱۳۷۰ش.
(۱۵) موسوعة الموصل الحضاریة، موصل: دارالکتب للطباعة و النشر، ۱۴۱۲.
(۱۶) بروکلمان، تاریخ الادب العربی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطیب عُمَری»، شماره۷۱۴۱.
