خواجه حسین ثنایی مشهدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خواجه حسین ثنایی مشهدی، قصیده سرای قرن دهم، متخلص به ثنایی می باشد
که در
مشهد به دنیا آمد.
ولی امین احمد رازی
نام او را جزو شاعران
نیشابور آورده است.
نام پدرش غیاث الدین علی
یا عنایت
ضبط شده که ظاهراً تصحیف شدة غیاث است. پدرش بزاز بود
. از زندگی ثنایی اطلاعی در دست نیست، همین قدر می‌دانیم که در جوانی شعر نمی‌گفت ولی بعدها بر اثر دیدن رؤیایی به شاعری روی آورد.
در همان ابتدای شاعری مشهور شد و تحت حمایتِ حاکم مشهد، سلطان ابراهیم میرزا صفوی متخلص به جاهی، قرار گرفت
و چند قصیده و یک ساقی نامه در مدح او سرود و به او تقدیم کرد.
گاه سلطان مطلعها و قصیده‌هایی به او پیشنهاد می‌کرد تا وی از آن‌ها استقبال کند.
وی در دربار سلطان ابراهیم با میرزا احمد ولی دشت بیاضی و میرزا قلی مِیْلی هروی (متوفی ۹۸۳)، شاعران دربار، مباحثه و محاجه داشت.
ثنایی سالها، در
سفر و حضر، ملازم سلطان ابراهیم بود. پس از کشته شدن او در ۹۸۴، برای پیوستن به دربار
شاه اسماعیل ثانی (حک: ۹۸۴ـ ۹۸۵) به قزوین رفت و قصیده ای در تهنیت جلوس او سرود،
لیکن شاه اسماعیل، به تصور این‌که شاعر این قصیده را برای سلطان ابراهیم سروده بوده است، بر او خشم گرفت و ثنایی از ترس به هند گریخت.
علی ابراهیم خلیل در
تذکرة صحف ابراهیم این نکته را نادیده گرفته و گفته است که وی به سبب زیاده طلبی به
هند رفت.
ثنایی در هند به دربار جلال الدین اکبر (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) راه یافت
و در قصایدی او را ستود
ولی حکیم دربارِ جلال الدین اکبر، ابوالفتح مسیح الدین گیلانی، که پیشرفت شاعران دربار منوط به حمایت او بود، از وی حمایت نکرد و ثنایی در قصیده ای رنجیدگی اش را بیان نمود.
به روایتی دیگر، ثنایی در هند کارش رونق یافت و تحت حمایت مسیح الدین گیلانی قرار گرفت، چنانکه گیلانی را مدح کرده است.
ثنایی، همچنین در هند در شمار ستایشگران میرزا عبدالرحیم خان خانان، سپهسالار هندی (متوفی ۱۰۳۶)، در آمد
و پاداش و انعام فراوان گرفت. وی در آن‌جا با عرفی شیرازی و شیخ فیضی دکنی مناظره داشت.
ثنایی در ۹۹۵
یا ۹۹۶
در لاهور
وفات کرد و در همان‌جا به خاک سپرده شد. پس از چندی خواهرزاده اش، میرمحمدباقرطوسی متخلص به باقر، استخوانهای او را به آستان متبرک
امام رضا علیه‌السلام منتقل کرد. نظیری نیشابوری (متوفی ۱۰۲۲) ترکیب بندی در رثای او سروده است.
آوردن الفاظ غریب و معانی دقیق، ثنایی را از شاعران هم دوره اش متمایز کرده است.
بیشتر اشعار او به شرح و تفسیر احتیاج دارد،
شاید از همین روست که برخی اشعارش را بی معنا تلقی کرده اند
به نظر برخی، ثنایی معلومات گسترده ای نداشته است؛ از این رو، در اشعارش معانی بلند، همچون
توحید و موعظه و معارف و نصیحت، وجود ندارد. بر اشعار او نوعی عامیگری حاکم است.
لفظ و معنی در شعرش برابر نیست و معانی بلند را در قالب الفاظ سست آورده است.
ثنایی در سبک شعر زمان خود نوآوریهایی داشته است و این نکته از جملاتی چون «از رسوم شاعران خود را بر کنار کشیده»
و «طرزش آمیزش بین طرز قدما و متأخرین بود»
استنباط می‌شود. اشعارش در ایران و هند، حتی پیش از سفرش به هند، مشهور بود؛ در مجالس شعرش را به تبرک می‌خواندند و همه به استادی او اقرار داشتند.
از ثنایی آثاری بر جا مانده است از جمله دیوان او مشتمل بر قصایدی در مدح امام رضا علیه‌السلام
و
امام علی علیه‌السلام.
در بیشتر قصایدش که مردّف است، بیش از دیگر اشعارش آرایه های ادبی، از جمله تشبیه و تلمیح، دیده می‌شود
اما غزلهایش خالی از نوآوری است؛ اثر دیگر او مثنوی باغ ارم یا سداسکندر، داستان ناتمام لشکرکشی اسکندر تا ماجرای کشته شدن داراست و در بحر متقارب مثمن محذوف سروده شده است و تنها شباهتش با اسکندرنامة نظامی، آوردن ساقی نامه های دو یا سه بیتی در پایان هر داستان است
اثر دیگرش ساقی نامه نیز در
همان بحر سروده شده و در اواسط آن به مدح حضرت
علی علیه‌السلام
و در پایان به مدح ابراهیم میرزا پرداخته که بیت پایانی آن دارای صنعت حسنِ طلب است.
نسخه ای از دیوانش، به شمارة ۵۰۲۴، در کتابخانة ملی ملک، در بر دارندة همة آثار اوست. نسخه ای دیگر از دیوانش، شامل قصاید و غزلیات و رباعیات، به شمارة ۹۲۷، ۷، در کتابخانة مرکزی دانشگاه
تهران موجود است که در سدة یازدهم و دوازدهم به خط نستعلیق کتابت شده، ولی ساقی نامه و اسکندرنامه در آن نیست.
از آثار ثنایی نسخه های خطی بسیاری در کتابخانه های جهان موجود است.
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفرشهیدی ، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش .
(۲) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازاده شفق ، تهران ۱۳۵۱ ش .
(۳) اسکندرمنشی.
(۴) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش .
(۵) امین احمدرازی ، تذکرة هفت اقلیم ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت )، تهران ۱۳۷۸ ش.
ابوالقاسم بن ابی حامد انصاری
(۶) کازرونی ، مرقوم پنجم کتاب سلّم السّموات : در شرح احوال شعرا و چکامه سرایان و دانشمندان ، چاپ یحیی قریب ، تهران ۱۳۴۰ ش .
(۷) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی ، عرفات العاشقین ، نسخة عکسی از نسخة خطی موجود در کتابخانة ملک ، ش ۵۳۲۴.
(۸) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، تصحیح احمدعلی صاحب ، چاپ توفیق ه . سبحانی ، تهران ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش .
(۹) حسین بن محمد ثنایی مشهدی ، دیوان ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش ۵۰۲۴.
(۱۰) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش ۲۹۷۴.
(۱۱) صادق صادقی افشار، تذکرة مجمع الخواص ، ترجمة عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۲۷ ش .
(۱۲) عبدالرشید، تذکرة شعرای پنجاب ، لاهور ۱۹۸۱.
(۱۳) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران ۱۳۶۲ ش .
(۱۴) محمد قدرت اللّه گوپاموی ، کتاب تذکرة نتائج الافکار ، بمبئی ۱۳۳۶ ش .
(۱۵) منزوی .
(۱۶) محمدحسین نظیری ، دیوان ، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت )، تهران ۱۳۷۹ ش .
(۱۷) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران ۱۳۶۳ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خواجه حسین ثنایی مشهدی»، شماره ۴۲۸۰.
