داوود انطاکی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَنْطاكى، داوود بن عمر (د مكه، ۱۰۰۷ يا ۱۰۰۸ق/۱۵۹۸ يا ۱۵۹۹م)، پزشك نامدار، اديب، فيلسوف و متكلم نابيناي انطاكى، مشهور به ضرير و بصير. از سالزاد او اطلاعى در دست نيست و آنچه در برخى منابع متأخر در اين باره آمده است (مثلاً نك: عيسى بك، ۱۹۴)، بى‌اساس به نظر مى‌رسد. مهم‌ترين مأخذ دربارة احوال و آثار او مطالبى است كه محمد بن احمد طالوي ارتقى دمشقى از خود انطاكى شنيده، و در كتاب سانحات خود نقل كرده است. براساس اين گزارش، داوود بن عمر در انطاكيه (واقع در تركية كنونى) زاده شد و از بدو تولد نابينا و تا ۷ سالگى فلج بود. با اينهمه، در خردسالى قرآن و مقدمات زبان عربى را در زادگاه خود - دهكدة حبيب نجار - فراگرفت، تا آنكه فاضلى ايرانى به نام محمد شريف كه استعداد انطاكى را به فراگيري علوم مشاهده كرد، نخست به درمان بيماري فلج او پرداخت و سپس منطق، رياضيات و علوم طبيعى و زبان يونانى را به او آموخت. داوود پس از درگذشت پدر، به قصد مهاجرت به مصر به شهرهاي ساحلى شام سفر كرد و در جبل عامل و دمشق به محضر دانشمندان رفت و سرانجام وارد مصر شد (طالوي، ۲/۳۵-۳۷).
طالوي كه چند بار با انطاكى ديدار داشته، تسلط و حضور ذهن و دانش او را در علوم حكمى و طبيعى و رياضيات ستوده است. از عبارات او چنين برمى‌آيد كه اين مطالب را پيش از درگذشت انطاكى نوشته است و مورخان ديگر همچون ابن عماد (۸/۴۱۶) و محبى (۲/۱۰۷-۱۱۶) هم غالباً خلاصه يا تمامى روايت طالوي را نقل كرده، و تنها نكات اندكى بدان افزوده‌اند؛ حتى خفاجى كه در نوجوانى نزد انطاكى پزشكى و علوم ديگر مى‌آموخته (۲/۱۱۸، ۳۲۹)، هيچ اشاره‌اي به سرگذشت او نكرده است. به گفتة على‌خان مدنى (ص ۴۲۰-۴۲۱) رقباي انطاكى كه از برتري علمى وي بر ديگران رنج مى‌بردند، او را به الحاد متهم ساختند و انطاكى از بيم جان به مكه گريخت و به خدمت حسن بن ابى نمى، شريف مكه درآمد و اندكى بعد در آنجا درگذشت (خفاجى، ۲/۱۱۸؛ عصامى، ۳۵۹؛ قس: شوكانى، ۱/۲۴۶؛ نيز نك: لكلر، ؛ II/۳۰۴ ميه‌لى، ۲۱۴ ؛ ووستنفلد، ۱۵۸ ؛ II/۴۷۸ ؛ GAL, ۲ .(EIمحبى دربارة تشيع و عقايد وي سخن گفته، و آورده است كه وي كمتر از يك سال پس از ورود به مكه بر اثر بيماري درگذشت (۲/۱۱۷- ۱۱۸، ۱۲۰-۱۲۱؛ نيز دربارة تشيع او، نك: آقابزرگ، ۳/۱۲۶؛ امين، ۶/۳۷۵). محبى افزوده كه برخى برآنند كه انطاكى مسموم شده است (۲/۱۲۷).
آثار: در منابع، آثار متعددي به انطاكى نسبت داده شده كه بسياري از آنها موجود است و شماري نيز به چاپ رسيده‌اند (براي آگاهى از نام اين آثار، نك: طالوي، ۲/۴۳- ۴۵؛ محبى، ۲/۱۲۲-۱۲۳؛ حاجى خليفه، ۱/۷۹، ۲۵۰، ۲/۱۳۱۳، ۱۳۶۰، ۱۹۳۹؛ بغدادي، ايضاح، ۱/۱۲۱، ۳۷۳، ۴۶۱، هديه، ۱/۳۶۲؛ نيز ، GAL همانجا؛ ۴۹۱-۴۹۲ .(GAL,S,II/۲۱۹, برخى از مهم‌ترين آثار او اينهاست:
۱. تذكرة اولى الالباب و الجامع للعجب العجاب، كه مشهورترين و مهم‌ترين اثر انطاكى است. اين كتاب مجموعه‌اي موجز در طب (كناش) و مشتمل بر يك مقدمه، ۴ باب و يك خاتمه است، بدين شرح: مقدمه شامل طبقه‌بندي علوم و جايگاه پزشكى در آن؛ باب اول در كليات علم پزشكى و مقدمات آن؛ باب دوم در قوانين كلى داروهاي مفرد و مركب؛ باب سوم فرهنگ داروهاي مفرد و مركب به ترتيب حروف معجم؛ باب چهارم دربارة شناخت بيماريها و روش درمان هر يك بر حسب حروف ابجد؛ و خاتمة كتاب شامل نكته‌ها و غرائب و لطايف و عجايب (نك: ص ۸ -۹).
از بيان انطاكى برمى‌آيد كه وي نگارش اين كتاب را به پايان رسانده بوده، اما يك قرن پس از او حاجى خليفه تصريح كرده كه پس از مرگ انطاكى، نسخة كاملى از اين اثر به دست نيامده؛ و در حقيقت نيز نسخ موجود اين كتاب، همانطور كه حاجى خليفه توصيف كرده (۱/۳۸۷)، تنها بابهاي اول تا سوم و بخش نخست باب چهارم را در بر دارند. اگر چه نمى‌توان تذكرة انطاكى را خالى از اطلاعات جديد دانست، اما مطالب خرافى بسياري در آن وجود دارد كه نشانگر افول پزشكى دورة اسلامى است. تذكرة انطاكى بارها در مصر به چاپ رسيده، و آخرين چاپ غير محققانة آن نيز در ۱۹۹۱م به كوشش على شيري در مصر انتشار يافته است.
يكى از شاگردان انطاكى ذيلى بر تذكره نوشته كه غالباً همراه با آن به چاپ رسيده است. همچنين كتاب ديگري از انطاكى موسوم به النزهة المبهجة فى تشحيذ الاذهان و تعديل الامزجة در حاشية تذكره و ذيل آن آمده است (سركيس، ۴۹۱).
۲. الكحل النفيس لجلاء اعين الرئيس، كه شرحى است بر قصيدة مشهور ابن سينا موسوم به قصيدة عينيه (حاجى خليفه، ۲/۱۳۴۲؛ نيز نك: محبى، ۲/۱۱۷- ۱۱۸، دربارة اين شرح).
۳. تزيين الاسواق بتفصيل اشواق العشاق. اين اثر تلخيص تفصيل العشاق بقاعى است و چند بار در مصر و بيروت (با عنوان تزيين الاسواق فى اخبار العشاق ) چاپ شده است.
مآخذ: آقابزرگ، الذريعة؛ ابن عماد، عبدالحى، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛ امين محسن، اعيان الشيعة، به كوشش حسن امين، بيروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛ انطاكى، داوود، تذكرة اولى الالباب و الجامع للعجب العجاب، به كوشش على شيري، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م؛ بغدادي، ايضاح؛ همو، هديه؛ حاجى خليفه، كشف؛ خفاجى، احمد، ريحانة الالباء، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م؛ سركيس، يوسف اليان، معجم المطبوعات العربية و المعربة، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م؛ شوكانى، محمد، البدر الطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق؛ طالوي، درويش محمد، سانحات دمى القصر، به كوشش محمد مرسى خولى، بيروت، عالم الكتب؛ عصامى، عبدالملك، سمط النجوم العوالى، قاهره، المطبعة السلفيه؛ على‌خان مدنى، سلافة العصر، قاهره، ۱۳۴۶ق؛ عيسى بك، احمد، معجم الاطباء، قاهره، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م؛ محبى دمشقى، محمد امين، خلاصة الاثر، دمشق، ۱۹۸۳م؛ نيز:
۲ ; GAL; GAL,S; Leclerc, L., Histoire de la m E decine arabe, Paris, ۱۸۷۶; Mieli, A., La Science arabe, Leiden, ۱۹۶۶; W O stenfeld, F., Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, Hildesheim, ۱۹۷۸.
يونس كرامتى
