دفتر تاریخ مجموعه اسناد و منابع تاریخی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دفتر تاریخ (مجموعه اسناد و منابع تاریخی)، به کوشش ایرج افشار می باشد.این مجموعه درازدامن و ارزنده از انتشارات موقوفه دکتر محمود افشار، سندها و مدارک و رساله‌هایی تاریخی را در بردارد که همه آنها برای شناسایی گوشه‌های تاریخی بخشی از
ایران سودمندند. بیش تر سندهای این دو دفتر خواندنی و از اسناد مهم تاریخ ایران به شمار می‌روند.
اکنون دو جلد (دفتر) از این مجموعه در دست است که جلد یکم آن هشت رساله/ سند و جلد دومش، هفده منبع از گروه‌های تاریخی و اجتماعی گوناگون در بردارد. سبک نوشتار این سندها ناهم سان می‌نماید. برای نمونه، نوشته‌های علیم السلطنه در برگه‌های
مشروطه (بخش هفتم دفتر یکم) از دید سبک نوشتار با تاریخ بیداری ایرانیان، روزنامه اخبار مشروطیت تمجید السلطان و دیگر آثار آن روزگار متفاوت است و ویژگی ادبی در آن دیده می‌شود یا نویسنده دجالیه (بخش هشتم دفتر دوم) در قلمرو طنز صاحب قلم و نوآوری و دارای اثری به نام مقویم درباره سخره کردن تقویم‌های رقومی است.
دفتر یکم این جنگ مغتنم، هشت بخش زیر را در بردارد:
حکم‌های
پادشاهان صفوی برای
بازرگانان انگلیسی
این مدارک (۴۲ سند) درباره به چند سوداگر انگلیسی در عصر صفوی است که بیش تر به تجارت ابریشم می‌پرداختند. مطالب این بخش، گوشه‌هایی را از آغاز روابط ایران با انگلستان به ویژه رفتار پادشاهان صفوی را با بازرگانان انگلیسی نشان می‌دهد.
رساله‌ای تاریخی به نام مآثرالصدریه،این کتابچه نوشته میرزا علی نقی مشیر لشکر نائینی است که آن را درباره میرزا آقاخان اعتمادالدوله نوری، صدراعظم
ناصرالدین شاه و جانشین امیرکبیر نوشت. مشیر لشکرنائینی از
رجال دانش مند عصر ناصری بود و پدرش میرزا محمد فروغ نیز کتابی به نام سفینة الانشاء دارد. مشیر لشکر از نزدیکان میرزاآقاخان به شمار می‌رفت و کتاب او در ستایش کارهای اوست. به گفته مصحح محترم، این رساله منبعی یگانه در مدح میرزا آقاخان به شمار می‌رود و می‌سزد که به آن رسیدگی شود؛ یعنی در برابر منابع موجود درباره عیب‌ها و کارهای بد او، گذارده و در نظر آید.
میرزا علی نقی نائینی از رجال عصر ناصری و اعضای وزارت
جنگ به سرپرستی نایب السلطنه کامران میرزا بود که پس از میرزا عبدالوهاب خان آصف الدوله، چهارمین نفر از لشکرنویسان به شمار می‌آمد. مشیر لشکر نام او را در جرگه اصحاب
علم و کمال می‌نویسد. کتاب او اطلاعات تاریخی فراوانی در بردارد و به نیکی بر فضل نویسنده در زبان و ادب دلالت می‌کند. اندیشه مداحان میرزا آقاخان را از میان ستایش‌های آنان می‌توان گمان زد و از این رو، اوراقی که از اسناد و اندیشه‌های منتسبان دستگاه وی به تاریخ پژوهان عرضه می‌شود، بسیار سودمند می‌نماید.
سفرنامه
تبریز به
تهران (۱۲۸۸ ه. ق)/ سفرنامه سررشته دار میرزا علی سررشته دار از گزارش گران اخبار عصر ناصری بود و سفرنامه او که در بردارنده مطالب سودمندی درباره آن روزگار است و برای آگاهی از اوضاع راه‌های
آذربایجان - تهران و منزل‌ها و شهرهای میان آنها در روزگار ناصری به کار می‌آید.
این رساله کوتاه (چهار صفحه‌ای)، نوشته میرزا محمد جعفر قاجار است که گزارشی درباره اوضاع
مالیات ، حکومت، مهاجرت ساکنان و آب و هوا و
کشاورزی سیستان و نیروهای دولتی و وضع شهرها و
چشمه‌های آن جا و آب هریرود در دوره قاجار عرضه می‌کند.
از نویسنده‌ای ناشناس است که به انگیزه شناسایی راه میان دو بخش ایران برای عرضه به ناصرالدین شاه نوشته شد. گویی ناصرالدین شاه می‌خواست به سرزمین‌های جنوبی ایران سفر کند و از این رو، کسانی فرمان یافتند که راه میان آنها را شناسایی و دست آوردهایشان را درباره دوری و نزدیکی منزل‌های هفده گانه و آب و هوای مسیر، پستی و بلندی و ویژگی‌های راه‌ها (عرض و پیچ و خم و ناهمواری و...) ، آبادی‌ها و دیگر چیزها، در قالب گزارشی عرضه کنند. چندین کتابچه سودمند از این گزارش‌ها برجای مانده، اما این سفر صورت نپذیرفته است.
این رساله که در ۱۸۸۶ میلادی در بمبئی به چاپ سنگی رسید، از حاجی خلیل خان و محمد نبی خان، سفیران فتحعلی شاه قاجار در
هند (۱۸۰۵- ۱۸۰۲ م) و نسخه آن نایاب و در حکم نسخه خطی است. حاجی خلیل خان قزوینی از کارگزاران سرشناس شرکت هند شرقی در ایران به شمار می‌رفت و پایگاه اصلی او
بوشهر بود که کمابیش از ۱۱۹۴ هجری (۱۷۸۰ م) با شیخ‌های خلیج فارس و شرکت هند شرقی به داد و ستد پرداخت و به سرشناس‌ترین نماینده حکمران
بمبئی در جنوب ایران به شمار می‌آمد. شرکت هند شرقی
انگلیس به ویژه حکم ران بمبئی در تعیین روابط خود با ایران به ویژه درباره داد و ستد، همواره با حاجی خلیل خان مشورت می‌کردند و گزارش‌های او و مامورانش را مهم می‌شمردند. وی با انبوهی از خویشاوندان خود در آوریل ۱۸۰۲ (۱۲۱۷ ه) با دو کشتی و یک ناو جنگی از بوشهر به بمبئی رفت، اما در بیستم ژوئیه ۱۸۰۲ کشته شد. محمد نبی خان شیرازی، برادر زن خلیل خان پس از
مرگ او، انگیزه اش را برای جانشینی شوهر خواهرش پنهان نکرد و پس از سه سال کوشش، سرانجام در جایگاه او نشست، اما تا آن هنگام که در هند ماند (۱۲۲۲ ق/ ۱۸۰۷ م)، جز خودنمایی در جایگاه سفیر پادشاه ایران، کاری نکرد.
این کتاب که به قلم نبیره وی، محمد نبی خان سامان یافت، ماجرای پذیرایی شرکت هند شرقی را از خلیل خان و داستان کشته شدن او را روایت می‌کند و منبعی مهم و دست یک برای بررسی روابط سیاسی و بازرگانی ایران و انگلیس در اوایل دوران فتحعلی شاه قاجار شمرده می‌شود و اطلاعات ارزش مندی درباره هند فرمان پذیر از انگلیس در بردارد.
این بخش در بردارنده یادداشت‌های میرزا مهدی خان علیم السلطنه منشی باشی شیرازی است. این یادداشت‌ها در سه بخش تدوین شده‌اند: تاریخ مختصر مشروطیت، اسناد و مقالات. مقدمه این بخش مقاله‌ای از منصور منصوری، از نوادگان علیم السلطنه درباره جد خود در بردارد. نمونه خط نویسنده در بخش پایانی این بخش به چاپ رسیده است.
شرح حال علیم السلطنه به قلم منصور منصوری در آغاز این بخش وجود دارد و پس از آن، نوشته‌های علیم السلطنه درباره آغاز مشروطیت، روی دادهای ۲۳- ۱۲۲۲ آمده است که برای پژوهش درباره انقلاب مشروطه از منابع مهم به شمار می‌رود. بخش دوم آن، برخی از اسناد موجود را درباره مشروطه و روی دادهای آن روزگار مانند حکم
آخوند خراسانی به ایلخانی استرآباد، مکتوب
مراجع از
نجف و... در بردارد و بخش سوم آن، مقالاتی را درباره مشروطه، سلطنت، پادشاهان قاجار، استبداد، کشته شدن ناصرالدین شاه، سیاست‌های قاجار، مجلس شورای ملی، تاریخ ایران، انتخابات و... آورده و سرانجام عکس‌هایی از سندهای یاد شده عرضه کرده است.
این بخش که بلندترین پاره این مجموعه به شمار می‌رود، در بردارنده دستور الملوک محمدرفیع انصاری مستوفی الممالک، معروف به میرزا رفیعاست. رساله وی از آثار کم یابی به شمار می‌رود که در زمینه تشکیلات دیوانی و تقسیمات و پیشه‌های اداری و مناصب درباری و لشکری و دیوانی عصر صفویه و وظایف بخشهای گوناگون مذهبی، اقتصادی، فرهنگی و درباری صفوی، برجای مانده و کتاب معروف تذکرة الملوک را کامل کرده است.
دو تا از رساله‌های هفده گانه دفتر دوم این مجموعه، با بخارا ارتباط دارد. اطلاعات جغرافیایی و محلی درباره آن شهر تاریخی در سده سیزدهم، بسیار نیست و تا کنون بیش تر از نوشته‌های سیاحان اروپایی استفاده می‌شده، اما این دو متن فارسی که یکی از آنها را ماموری رسمی از
ایران در روزگار محمد شاه قاجار و دیگری را مامور شرکت انگلیسی هند نوشته است، اطلاعات ارجمندی در این باره عرضه می‌کند.
به آذربایجان می‌پردازند که نخستین آنها سفرنامه و دومی دستورهای دولت عصر ناصری به دو تن از کارگزاران خود برای رسیدگی به مسائل خارجیان و ایرانیان
ارمنی است. موضوع دو رساله دیگر این مجموعه، به
تریاک پیوند می‌خورد؛ یعنی یکی از آنها با مسائل بهداشتی و اجتماعی آن و دیگری به ایجاد اندیشه تحدید تریاک در ۱۳۳۳ قمری مربوط می‌شود.
قانون نامه کومپانی
سفینة النجات نیز یادگاری از دوران ناصرالدین شاه برای ایجاد ایمنی و اوضاع و احوال آن است که شاید گونه‌ای از بیمه گزاری به شمار رود.
دجالیه در جامه طنز، نقدی اجتماعی درباره روزگار ناصری به شمار می‌رود. خاطرات محمدصادق معززالدوله از دوره حکومت او در
اورمیه و آوردن مطالبی درباره سمیتقو، بسیار تازگی دارد و از منابع مهم در این زمینه است.
«حمله آمد نیامد دارد» نیز نمونه‌ای از نیازها و خواست‌های مردم در روزگار مشروطه است و از این دید که نام‌هایی را از ایرانیان اروپانشین در بردارد، بسیار سودمند می‌نماید. این دفتر با دو سفرنامه دیگر پایان می‌گیرد؛ یکی درباره
اصفهان و
فارس و
بختیاری (۱۳۰۱ خورشیدی) و از آن ماموری همراه فضل الله زاهدی (بصیر دیوان) است و دیگری یادداشت‌های ماموری که در ۱۲۸۸ قمری به سیستان رفته بود.
کتابچه غفاریه، نوشته افضل الملک درباره جغرافیای
بلوچستان به خط خود نویسنده، تاریخ انقلاب مشروطیت به ترکی نوشته بدیک، ایران و ایرانیان، نوشته‌ای مصور به انگلیسی که در ۱۹۰۶ در هندوستان چاپ شد و منوی، که در بردارنده شعری از میرزا حبیب اصفهانی به فارسی و یادگاری از شرکت او در کنگره بین المللی شرق شناسان است، بخشهای چهاردهم تا هفدهم این دفترند.
اصل سندهای بخش یکم، در کتابخانه بادلیان نگهداری می‌شود. چند فقره از این اسناد اصیلند و دیگر سندها، سوادی است که بازرگانان انگلیسی از روی اصل احکام و ارقام برای خود فراهم آورده بوده‌اند تا به موقع از آنها بهره جویند. برخی از این سندها را سید علی گلستانه تایید و تسجیل کرده و نمایه اعلام و اصطلاحات و تصویر اسناد این بخش به همت ایرج افشار جداگانه استخراج و چاپ شده است.
بخش دوم کتاب، پیش تر به صورت عکسی در مجله فرهنگ ایران زمین به چاپ رسید. صورت عکسی بخش سوم نیز در همین نشریه (جلد سوم) در ۱۳۵۷ چاپ شد و اصل نسخه آن در کتابخانه ملی است.
بر پایه یادداشت استاد افشار در آغاز بخش ششم این مجموعه، دوازده سند اصیل درباره آن خاندان و پول‌هایی که انگلیسیان در سال‌های دراز به وارثان آنان می‌پرداختند، در دست بازماندگانشان (کوراغلی) وجود دارد که در جلد دوم یزدنامه چاپ شده و متن این بخش بر پایه چاپی کم یاب سامان یافته است. البته چاپ مستقل و جداگانه دیگری نیز از این کتاب در ۱۳۷۹ به کوشش غلام حسین میرزا صالح به نام تاریخ سفارت حاجی خلیل خان و محمدنبی خان به
هندوستان وجود دارد.
متن بخش هشتم را روان شاد محمدتقی دانش پژوه سال‌ها پیش به چاپ رسانده بود، اما به نسخه اصلی و عکس یگانه کتاب دسترس نداشت و از این رو، کمبودهایی در متن چاپ شده دیده می‌شد، اما در این چاپ افزون بر بازخوانی رساله بر پایه نسخه خطی آن، بخشهای گمشده کتاب به آن پیوسته و متنی تازه همراه با فهرست‌ها عرضه شده و اصل اثر به روش سیاقی سامان یافته است. می‌شاید این بخش جداگانه به چاپ برسد تا خواستاران به آسانی بدان دست یابند؛ زیرا این اثر در صورت کنونی‌اش، در میان دیگر نوشته‌ها و رساله‌ها گمنام می‌ماند و چون در برگه‌های کتابخانه‌ها به ثبت نمی‌رسد، محققان و مراجعان به آن دست نمی‌یابند.
برخی از پژوهش گران گفته‌اند که می‌شایست استاد ایرج افشار مقالات و رسالات گردآورده را همچنان در نشریه ارزنده خود؛ یعنی
فرهنگ ایران زمین منتشر می‌شد که نزدیک به سی سال پیشینه دارد؛ زیرا از دید موضوع و درون مایه با محتوای آن نشریه سازگارتر می‌نمود و با این کار نام آن مجله برای نسل محققان جوان این روزگار، زنده می‌ماند.
نمایه نام‌های کسان و جای‌ها اصطلاحات در پایان هر دو جلد آمده، اما جلد دوم افزون بر اینها یادداشت‌های مصحح را نیز در بردارد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
