رسائل ابن سبعین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«رسائل ابن سبعین»، به زبان عربی، مجموعه‌ای مشتمل بر رسائل مختلفی از ابن سبعین در باب
عرفان عملی و
عرفان نظری است.
این اثر، باعث شهرت ابن سبعین در زمان زندگی اش و از جمله انگیزه‌های توجه اروپائیان به او در زمان‌های
متاخر شده است.
این مجموعه، شامل ۲۰ رساله است.
شیوه نگارش ابن سبعین، مرموزنویسی و رمزپردازی است و توجه خاص او به حروف، غموض دیگری بر شطحیات و رموز او می‌افزاید.
رساله‌های این مجموعه عبارتند از:
۱. الرسالة الفقیریة؛
۲. رسالة من ابصر مقصوده کف عن سواه؛
۳. رسالة فی مدلول کلمات؛
۴. رسالة العهد؛
۵. شرح رسالة العهد لبعض تلامیذ ابن سبعین؛
۶. رسالة الاحاطة؛
۷. رسالة النصیحة او النوریة؛
۸. رسالة الالواح؛
۹. رسالة الانوار؛
۱۰. رسالة بد العارف؛
۱۱. رسالة فی النعمة الالهیة؛
۱۲ رسالة (بدون عنوان)؛
۱۳. رسالة الالواح المبارکة؛
۱۴. رسالة (بدون عنوان)؛
۱۵. رسالة (بدون عنوان)؛
۱۶. رسالة (بدون عنوان)؛
۱۷. وصیة ابن سبعین لاصحابه؛
۱۸. الرسالة الرضوانیة؛
۱۹. رسالة فی عرفة.
۲۰. رسالة (بدون عنوان).
الرسالة الفقیریه: در این رساله، ابتدا، فقر از نظر لغت معنا شده است، سپس بر اساس رای
فقهاء در مورد آن بحث شده، آن گاه به بیان ماهیت آن همت گماشته شده و در ادامه، فقری که مورد نظر
عرف فقراء و دراویش در زمان مؤلف بوده، شرح داده شده است و در این میان، ۲۵ حکمت از سخنان حکیمانه که در مورد فقر گفته شده، بررسی گردیده است؛ حکمت‌هایی از قبیل: «فقر، صبر بر مکروه و شکر منعم حکیم و فتوت محض و رفع هر نوع آزار و... است»، «فقر، خلافت باطنی است»، «فقر، چیزی است مترادف با خیرات» و...
رسالة بد العارف: این کتاب، نخستین تصنیف بزرگ مؤلف است و در دورانی که وی از مرسیه به سبته رفته بود، نگارش یافته و به گفته خود وی در «ملاحظات علی بد العارف» از آثار روزگار جوانی اوست، اما اینکه شاگرد او یحیی بن محمد بلنسی گفته است که ابن سبعین این کتاب را در سن ۱۵ سالگی تالیف کرده است، درست به نظر نمی‌رسد، زیرا او خود در این کتاب از پاسخ‌هایی که به پرسش‌های امپراطور صقلیه داده است، یاد می‌کند.
در باره معنای عنوان این کتاب، از دیرباز اختلاف نظر بوده است. ابن شاکر کتبی، آن را به معنی «آنچه عارف را ضروری است»، گرفته و محققان معاصر، معانی دیگری برای آن در نظر گرفته‌اند، اما از اشاراتی که در آثار ابن سبعین به کلمه «بد» دیده می‌شود، چنین برمی آید که وی آن را به معنی حقیقتی که موضوع شناخت عرفانی است، به کار می‌برد.
این رساله، از مهم‌ترین رساله‌های این مجموعه است و غالبا کسانی که به انتقاد از آراء و عقاید مؤلف پرداخته‌اند، به مضامین این تالیف نظر داشته‌اند. با اینکه این اثر، از کارهای آغاز جوانی مؤلف است، ولی در حقیقت اساسی‌ترین جنبه‌های فکر وی را شامل می‌گردد.
این رساله، وسعت دامنه ی مطالعات و آگاهی‌های مؤلف را از علوم مختلف آن زمان، نظر نقادانه او را در مسائل علمی، دینی و فلسفی و آشنایی اش را با آثار
فلاسفه ی یونان و
حکمای مسلمان و نیز با کتب دینی
یهود و
نصارا ، به روشنی نمایان می‌سازد.
کلمه «بد» در این ترکیب شاید به معنی «چاره» و «وسیله» باشد و یا همان کلمه هندی اصل بوده است که به صورت «بد» و «بت» به معنی صنم به زبان فارسی و عربی وارد شده و در ادبیات عرفانی فارسی به منزله مظهر و نمودار حقیقت متعالی و جمال مطلق به کار رفته است.
محور اصلی موضوعات این کتاب، بیان شرایط و مراحل ارتقای سالک به مقام عارف محقق و چگونگی کسب کمالات الهی، تحصیل علم التحقیق، و وصول به حق است. بخش‌های اول کتاب، شامل مباحثی در منطق است که ابزار و وسیله تعقل به شمار می‌رود و در پی آن، مسائل مربوط به علم، عقل و نفس، مطرح و در شناخت ماهیت آنها از دیدگاه اصحاب علوم مختلف بحث می‌شود.
ابن سبعین، اهل علم را به پنج گروه تقسیم می‌کند: فقها، متکلمان،
فلاسفه ،
صوفیه و محققین.
معرفت حقیقی یا عین التحقیق، نصیب محقیقن است و چهار گروه دیگر که وی آنان را ناشنوا (اصم) می‌خواند، از آن بی بهره‌اند، زیرا ندای هدایت را نمی‌شنوند.
در مباحث مربوط به
منطق ، سعی او بر این است که با نقد آرای منطقیون و تجزیه و تحلیل موضوعات و مصطلحات علم منطق، نارسایی منطق ارسطویی را در حصول معرفت الهی نمایان سازد. در بحث از عقل و نفس، پس از ذکر نظریات فقها، متکلمان، فلاسفه و صوفیه در این باب و نقادی آنها، به بیان آرای محققین که در حقیقت آرای خود اوست، می‌پردازد و موضوع را بر اساس عقیده بنیادی خود که
توحید وجودی مطلق است و با عباراتی پیچیده و رمزآمیز مطرح می‌کند.
عقل و نفس با آنکه مراتب و مظاهر مختلف دارند، در حقیقت از وجود مطلق واحد جدا نیستند و کلیه دوگانگی‌ها و تمایزات میان مراتب و مظاهر هستی، از جواهر روحانی و عقلانی تا ذوات محسوس و متعین، مولود وهم و پندارند و اصل وجودی از خود ندارند.
خداوند ،
وجود حقیقی ، علت اولی و ازلی، نور مطلق و خیر محض است و عالم هستی، فیض است که از ذات متعالی الهی، به قصد اول یا قصد قدیم، صادر می‌شود و این، علیت حقیقی است و علیتی که میان ذوات ممکنات جاری است، علیت مجازی و به قصد ثانی است. از ذات الهی، به قصد اول، فیضی حاصل می‌شود که ابن سبعین از آن به مبدع اول، تعبیر می‌کند و این، خلق اول و عقل کلی است که صورت همه چیز در اوست و دارای دو وجه است: وجهی به سوی
واجب الوجود که وجه و وجود حقیقی است و وجهی به سوی ممکنات و معدومات که وجه مجازی و وجود کاذب است. تصور این دو وجه، ناظر به اقبال و ادبار عقل است، چنان که در این
حدیث آمده: «اول ما خلق الله العقل، فقال له اقبل، فاقبل، ثم قال له ادبر، فادبر».
ابن سبعین، ذات حق را برتر و بالاتر از هرگونه وصف، بیان و اشاره و تسمیه می‌داند و می‌گوید: علم او از عین او و ذات او از صفات او جدا نیست. حق تعالی، خالق عالم هستی است و قوام و دوام هستی به اوست، اما نسبت
آفرینش او به ذات او همچون نسبت خانه به بنا نیست که جدا و مستقل از او موجود باشد، بلکه همچون نسبت
کلام به متکلم است.
وی، ترتیب موجودات را در دو جهت نزولی و صعودی یا کلی و جزئی تصور می‌کند. در جهت نزولی، کلیات مراتب وجود از حق تعالی به عقل کلی و سپس به نفس کلی، طبیعت
هیولی ،
جسم مطلق ، فلک، ارکان و موالید؛ یعنی از کمال به نقص، تنزل می‌کند؛ برعکس در جهت صعودی، جزئیات از نقص به سوی کمال می‌رود؛ یعنی از معدن به نبات، سپس به حیوان، به نفس ناطقه، به عقل فعال و به عقول مجرده صعود می‌کند.
صورت موالید از امهات، صورت امهات مختلف وجود، در ذات حق کامن و مکنون است و در حقیقت، صورت و ماده عالم وجود از ذات باری بیرون و جدا نیست؛ از اینجاست که
ابن تیمیه در مقایسه
توحید وجودی از دیدگاه
ابن عربی و ابن سبعین، می‌گوید: «ابن عربی، حق را حال فی الخلق و ابن سبعین، حق را محل للخلق می‌داند».
رسالة العهد: این رساله، حاوی عهدی است که مؤلف با یکی از مریدان منعقد می‌کند و در آن او را به رعایت
احکام شرع و تحصیل کمالات روحانی ترغیب و توصیه می‌کند. این رساله ی مختصر را یکی از شاگردان ابن سبعین به تفصیل و جزء به جزء شرح داده و در طی آن، از اسباب و شرایط کمال گروه‌ها و طبقات پنج گانه یاد کرده است. شرح مزبور، در همین مجموعه ذکر شده است.
رسالة النصیحة او النوریة: این رساله، در بیان آداب و انواع ذکر و فضایل و فواید آن، با اشاره به اذکار و اوراد اصحاب مکاتب و مذاهب مختلف است. بخشی از اواخر این رساله در تعریف نور و بیان منزلت آن نزد فلاسفه، صوفیه،
مجوس ،
براهمه ، یهود و نصاراست.
الرسالة الرضوانیة: این رساله، در شرح انواع و شرایط توبه و
استغفار ،
فرق میان رحمت و
رضوان و بیان اینکه رحمت اعم از رضوان است، زیرا هر کس که خداوند از او راضی شد، مشمول رحمت می‌گردد، اما همه کسانی که مشمول رحمت می‌شوند، لزوما خداوند را خشنود نکرده‌اند.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
