• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روش فقهی شهید ثانی خام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



شهید ثانی را باید پایه گذار مکتبی رجالی دانست که در طول تاریخ فقه مورد توجه فقیهان بوده و در دوره اخیر نیز مرحوم آیةاللّه خوئی برخی از امتیازات این مکتب فقهی را برتابیده و درنظر داشته است. شهید ثانی برخلاف فقهای متقدم و حتی علامه حلی در مبانی فقهی بسیار می‌اندیشیده و از تمسک به هر روایتی پرهیز می‌کرده است. او در استدلال های خود شیوه علمی بسیار محدود و سخت گیرانه ای داشته که از علامه حلی هم شدیدتر بوده است.
بی تردید شهید ثانی در مصادر فقه بر کتاب و سنت تکیه داشته و همچون سایر فقیهان آن دو را از مصادر فقهی برمی شمرده است. حتی عقل نیز در مواردی مورد احتجاج شهید بوده که مورد خاصی است و باید بررسی شود، اما تمایل چندانی به اجماع نداشته و آن را از مصادر نمی‌شمرده است. به هرحال شهید ثانی در شیوه استنباط احکام از روایات به نکاتی توجه داشته است:
پایبندی به تنویع روایات
روشن است که متقدمان و متأخران شیعه به گونه ای متفاوت باهم حدیث را تقسیم می‌کرده اند؛ حدیث متقدمان را به گونه ثنایی صحیح یا ضعیف می‌دانسته اند، در حالی که متأخران حدیث را چهار قسم می‌شمرده اند. متقدمان تا دوره علامه حلی بر احراز صدور روایت از معصوم می‌کوشیده اند، در حالی که متأخران بر سند تکیه می‌کرده‌اند و سند را برمی رسیده‌اند و تنها آن را راه احراز صدور روایت از معصوم می‌دانسته اند. شهید نیز رویکرد متأخران را پذیرفته بود. فقیهان بعد نیز به تقسیم بندی حدیث بر چهار نوع توجه می‌کردند. این تقسیم بندی را علامه حلی و استادش احمدبن طاووس حلی ابداع کرده بودند. علامه در مقدمه منتهی المطلب حدیث را چهار قسم کرده و در منتهی المطلب، تذکرة الفقهاء و مختلف الشیعه براساس آن سیر کرده است. علت این‌که علامه حلی روش قدما را رها کرد و به سندشناسی پرداخت، هجوم و حمله ده‌ها و صدها حدیث موضوع و مجعول بود که در مراکز علمی گسترده شده بود. فقهای شیعه نیز چاره ای جز بررسی علمی احادیث و پرهیز از خوش باوری به محدثان نمی‌دیدند.
اگرچه اخباریان به دلیل تنویع حدیث و نگارش کتاب های حدیثی به علامه حلی تاختند کار او پذیرفته فقیهان، مجتهدان و اصولیان پس از او قرار گرفت و هم اکنون نیز فقها آثار ماندگار او را حفظ می‌کنند و اصطلاحاتش را به کار می‌برند، مگر شماری اندک از اخباریان و اصولیان که به نقد این اصطلاحات پرداخته اند.
[۱] تحریرات فی الاصول، ج ۶، ص ۳۹۰؛ الحدائق الناضره، ج ۱، ص ۱۴؛ ولایت فقیه در اسلام، ج ۱، ص ۲۵۲

پس از دوره علامه حلی، شهید ثانی به ابداعات علمی علامه حلی بیشترین علاقه را داشت و معتقد بود که در فقه و حدیث باید براساس اصطلاحات علم درایه سیر کرد. او همان هدف علامه حلی را در پایبندی به احادیث و تنویع آن در سر داشت و معتقد بود برای شناخت حدیث صحیح از غیرصحیح چاره ای جز این مطلب ندارد و بلکه از علامه حلی نیز بسیار دقیق تر عمل می‌کرد. او در حاشیه مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام بر شهید اول در الدروس الشرعیه و علامه حلی در مختلف الشیعه خرده گرفته که چرا حدیث ابراهیم بن هاشم را صحیح نامیده اند.
[۲] مسالک الافهام، ج ۶، ص ۴۴
وی مدعی شد که باید در پایبندی به اصطلاحات کوشا بود و اگرچه قراین وجود دارد، نمی توان از آن‌ها برای تعیین وثاقت بهره گرفت. لذا او را ممدوح دانسته و حدیث او را حسن شمرده است، در حالی که شهید اول و علامه حلی در بسیاری از کتاب هایشان حدیث او را صحیح نامیده اند. شهید ثانی در مسالک الافهام درباره ابراهیم بن هاشم می‌گوید:(ممدوحُ خاصةُ غیر معدل)
[۳] مسالک الافهام، ج ۶، ص ۴۵
یعنی با اصطلاح (تقیه، ثبت، حجت، عین و صحیح)
[۴] صاحب الحدائق الناضره و علامه خواجوئی در حاشیه مشرق الشمسین بر صحیح بودن حدیث او اصرار دارند
بدان گونه که در الرعایه تصریح دارند، توثیق نشده، بلکه الفاظی در مدح او در دست نیست و تعدیل نشده است. در مورد دیگر می‌گوید:(جلیل القدر، کثیر العلم والروایة ولکن لم ینصوا علی توثیقه مع المدح الحسن فقیه لم یبلغ حدّ الثقة وان کان ممدوحاً).
[۵] مسالک الافهام، ج ۸، ص ۱۵
و در جای دیگری فرموده:(من أهل الاصحاب واکبر الاعیان وحدیثه من احسن مراتب الحسن)
[۶] مسالک الافهام، ج ۹، ص ۷۶
و در مورد دیگری فرموده:(من الاجلاء الاعیان).
[۷] مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۲۰
همان طور که تعبیر آمده، وی از بزرگان اصحاب و کثیر العلم و الروایه بوده است، ولی مشکل او این است که در کتاب های رجالی به گونه اصطلاحی توثیق نشده است.
شهید ثانی را باید از علامه حلی نیز سخت گیرتر دانست؛ زیرا شهید ثانی سفرهای علمی فراوانی داشته و از آفات احادیث نادرست به خوبی آگاهی داشته است. وی با دانشمندان اهل سنت که در تنقیح احادیث می‌کوشیده‌اند و علم درایةالحدیث را در بیان منزلت های حدیث تأسیس کرده بودند، آشنا بوده است. شهید ثانی از کارآمدی مکتب اهل بیت (ع) غافل نبوده، ولی معتقد بوده که باید احادیث را از آنچه به نظر او صحیح نیست و نمی‌توان آن‌ها را بر دیگران عرضه نمود، پیراست. همین روش شهید باعث شد پسرش شیخ حسن عاملی (۱۰۱۱ ق) و نوه او سیدمحمد موسی عاملی (۱۰۰۹ ق) فقه خود را بر روایات صحیح اعلائی استوار کنند. در واقع شهید ثانی پایه گذار مکتبی فقهی بود که چیره دستی فقیه را در شناسایی سند روایات و روایان مشخص می‌کرد. آری شهید ثانی در الرعایة می‌نویسد حدیث علیل حدیث دارای مرض است و هرکس که خواسته باشد مرض های احادیث را بشناسد باید کتاب تهذیب الاحکام را مطالعه کند؛ همان کتابی که مصدر اصلی فقه تا دوره شهید ثانی (۹۶۵ ق) بلکه تا دوره محدث عاملی و تألیف وسائل الشیعه بوده است. شهید ثانی پیروانی داشته که سیره و روش او را در مورد نقادی احادیث درنظر داشته اند. ملااحمد اردبیلی (۹۹۳ ق) در کتاب مجمع الفائدة والبرهان توجه فراوانی به کتاب های شهید ثانی به ویژه مسالک الافهام داشته است. کمتر حدیثی در کتاب مجمع الفائدة والبرهان آمده که مرحوم ملااحمد اردبیلی منزلت و جایگاه آن را از نظر تنویع حدیث و رتبه مشخص نکرده باشد، همان طور کمتر راوی در سلسله اسناد آمده مگر این‌که او اصرار دارد تا وثاقت و ضعف او را مشخص نماید، همان گونه که در مورد ابراهیم بن هاشم می‌گوید:(الحسنة بابراهیم بن هاشم).
پس از اردبیلی فقیهانی بودند که آنان را پیروان اردبیلی می‌شمردند، ولی در واقع همه از پیروان شهید ثانی بودند.
شیخ حسن عاملی فرزند شهید ثانی موفق شد کتاب منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان را تألیف کند. او گویی کتب اربعه را گلچین کرد و روایت های استدلال ناپذیر را کنار زد. صحیح اعلائی از روایاتی است که سلسله سند آن‌ها ذکر شده و راویان آن ثقه‌اند و نیز دو رجالی هر راوی را توثیق کرده اند؛
[۸] توضیح المقال، ص ۲۴۵؛ مقیاس الهدایة، ج ۱، ص ۱۵۵؛ معجم مصطلحات الرجال والدرایه، ص ۸۷
در اینجا صحیح و حسن به همان معنای معروفشان به کار رفته است. افزون بر این در مورد طبقات راویان، تصحیفات، تحریفات و تقدم و تأخیرهای اسناد نیز نکات بسیار جالبی در این کتاب وجود دارد. او تألیف این کتاب را براساس همان تفکرات شهید ثانی انجام داده است.
شیخ حسن عاملی در کتاب فقهی معالم الدین که مقدمه ای در اصول دارد بر همین اساس سیر کرد و روایات را به چهار بخش کرده است.
[۹] معالم الاصول، ص ۲۰۰
همچنین در دوره سیدمحمد موسوی عاملی (۱۰۰۹ ق) نوه دختری شهید، از شاگردان ملا احمد اردبیلی در نجف بود. این دو ارباب تراجم نوشتند و به سفر زیارت حضرت رضا (ع) نرفتند تا مبادا در دستگاه های حکومتی وارد شوند. او در مدارک الاحکام و نهایة المرام همین روش شهید را به کار گرفت و به روایات صحیح اعلائی عمل کرد.
شیخ محمد عاملی (۱۰۳۰ ق) صاحب کتاب استقصاء الاعتبار فی شرح الاستنصار که در کتاب های فقهی به فخرالدین ثانی و فخرالمحققین معروف است و آرای رجالی اش با عنوان شیخ محمد یاد می‌شود، به شرح استبصار پرداخت. وی هر سندی را بررسی نمود و راویان آن را شناسایی کرد. پس از او فرزند و نوه اش راه آنان را ادامه دادند و مکتب شهید ماندگار شد. البته در دوره شیخ بهایی (۱۰۳۰ ق) و علامه سیدمحمد باقر استرآبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۰ ق) درباره شناسایی سند تعدیل‌هایی انجام شد؛ زیرا روش شهید مورد نقد اخباریان و بلکه اصولیان قرار گرفت.
ضرورت تتبع درباره حدیث
گستره اطلاعات شهید ثانی در مورد احادیث نکاتی را می‌نماید که کمتر در سایر کتاب‌ها یافت می‌شود. از قواعدی که شیعه در مورد نقل حدیث تذکر داده، آن است که گاهی یک روایت را محمدبن یعقوب کلینی در کافی با سند صحیح آورده که همان حدیث را شیخ طوسی با سند غیرصحیح ذکر کرده است؛ زیرا طوسی آن را از طریق دیگری آورده که کلینی آن طریق را لحاظ نکرده است و چون فقها بیش‌تر در مورد روایات فقهی با تهذیب الاحکام سر و کار داشته اند، حدیث را بنابر نسخه تهذیب الاحکام لحاظ کرده‌اند و آن را ضعیف شمرده اند، در حالی که این حدیث در نقل الکافی صحیح آمده است. شهید در ذیل روایتی که در دو کتاب فوق آمده می‌گوید:
بدان که طریق روایت در تهذیب الاحکام ضعیف است؛ زیرا در سلسله سند آن راویانی وجود دارند که حال آن‌ها شناخته شده نیست و ظاهر کلام اصحاب براساس همین حدیث تهذیب الاحکام است؛ چون آن را ذکر کرده‌اند ولی به صحت متصف ننموده اند، بلکه آن را مجرد و برهنه از وصف آورده اند، ولی همین حدیث را کلینی با ذکر طریق صحیح آورده، شیخ طوسی می‌بایست آن را با همان طریق صحیح نقل می‌کرده؛ زیرا شیخ طوسی متأخر از کلینی بوده است، پس سزاوار بود که از او پیروی می‌نمود. با وجود این بسیار پیش آمده که شیخ طوسی سند و طریق دیگری را در روایت پیگیری کرده است و لذا با سند صحیح آن را نیاورده است. به همین دلیل فقیهان هم به نقل شیخ طوسی اکتفا کرده‌اند و در فتاوای آنان خلل وارد شده است؛ زیرا روایت را به دلیل ضعف رد کرده‌اند و اگر نقل کلینی را می‌یافتند آن را صحیح توصیف می‌کردند و بدان عمل می‌نمودند. پس سزاوار است که توجه به این جهات داشته باشند.
[۱۰] مسالک الافهام، ج ۷، ص ۱۰۶۵

فرموده شهید ثانی که باید درباره حدیث تتبع شود و بر نقل حدیث از یک مصدر اکتفا نکرد از قواعد مهم عمل به احادیث است. امام خمینی در کتاب البیع یادآور شده که طالبان علم نباید بر نقل احادیث در کتاب های فقهی همچون جواهرالکلام و کتاب های شیخ اعظم انصاری تکیه کنند؛ چون گاهی آن‌ها به حافظه خود اعتماد می‌کرده اند، بلکه لازم است به منابع اولی مراجعه شود.
تضعیف روایات مضمر، مشترک و موثق
در تعریف حدیث مضمر گفته‌اند که نام معصوم در آن مشخص نیست، بلکه با ضمیر به او اشاره شده است، مانند (قلت له) و (سئلت عنه). شهید ثانی و قبل از او شهید اول مضمر را مطلقاً حجت نمی‌دانند، ولی سایر فقها بین مضمرها تفصیل داده‌اند و گفته‌اند که اگر راوی حدیث مضمر از راویان بزرگ و شناخته شده باشد، چنان که اضمار نمی‌کند مگر از امام معصوم، حدیث مضمر او حجت است، ولی اگر راوی مضمر از راویان سرشناس و ثقه نباشد حدیث مضمر او حجت نیست. با وجود این، از ریشه های اصلی ضعف حدیث است. شهیدین معتقدند که إضمار مطلقاً باعث ضعف سند می‌شود و در این راه بسیار افراط کرده‌اند و بلکه مضمرات علی بن جعفر از موسی بن جعفر را هم غیر معتبر می‌شمارند.
برای مثال در موردی شهید ثانی با اشاره به روایتی مضمر از عبدالرحمن بن حجاج آن روایت را دلالت گر بر مقصود دانسته ولی آن را صحیح السند ندانسته است. وی با اشاره به آن‌که در آن روایت به نام امام تصریح نشده سند آن را ناصحیح شمرده است؛ در این حدیث آمده:
سئلته عن رجل أعطی رجلاً لیقسّمه فی محاویج أو فی مساکین وهو محتاج أیأخذ لنسفه ولایُعلمه؟ قال:لا یأخذ منه شیئاً حتی یأذن له صاحبه.
[۱۱] تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۵۲؛ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۰۶

بنابر ظاهر در روایت از حضرت صادق یا کاظم (ع) سؤال می‌شود؛ چون عبدالرحمن بن حجاج تنها از این دو بزرگوار روایت می‌کرده است. به همین دلیل نیز گروهی از اصحاب بدان عمل می‌کرده اند. همچنین بزرگی حال این راوی و وثاقت او موجب گمان غالب می‌شود که سؤال شونده امام است، ولی به دلیل وجود این احتمال که شاید مسئول غیر امام باشد اشکال را باقی می‌داند. اندک کسانی از اصحاب بوده‌اند که دلیل مخالفت با این حدیث را مقطوع نبودن آن دانسته باشند و همواره اعتراف می‌کنند که این حدیث صحیح است. علامه حلی روایت را در کتاب تحریرالاحکام آورده و از آن به صحیح تعبیر کرده و فرموده:(صحیحة عبدالرحمان بن الحجاج عن الصادق (ع). این عبارت بر اتصال حدیث به معصوم (ع) شهادت می‌دهد.
[۱۲] تحریر الاحکام، ج ۱، ص ۱۶۲
البته شاید علامه حلی از جای دیگری به آن پی برده که معروف و مشهور نبوده است.
[۱۳] مسالک الافهام، ج ۳، ص ۱۳۸

چناچه که ملاحظه می‌شود شهید ثانی در روایت خدشه کرده و دلیل آن را همان اضمار حدیث یاد کرده است، ضمن آن‌که اصطلاح مقطوع را به کار می‌برد که خلاف اصطلاح علمای درایه است؛ چون حدیث (سئلته) مضمر است، نه مقطوع و شهید خود در مورد اصطلاحات بسیار سخت گیر بوده است، همان طور که در مورد روایات ابراهیم بن هاشم اصرار دارد که باید آن را حسنه نامید.
از مبانی رجالی و درایی شهید ثانی که نوه دختری اش یعنی سیدمحمود موسوی عاملی (۱۰۰۹ ق) آن را نقد کرد همین مسئله است. وی در ذیل مسئله روایتی را نقل کرده است:
وفی الصحیح عن محمدبن اسحاق بن عمار قال:قلت له:رجل تزوج امرئه ودخل بها ثم ماتت….
و آن گاه فرموده در این روایت خللی به دلیل اضمار وجود ندارد؛ زیرا معلوم است که این راوی از راویان ثقه و از بزرگان و برجستگان اصحاب است بنابر آنچه نجاشی ذکر کرده است و از غیر امام (ع) روایت نمی‌کند.
[۱۴] نهایة المرام، ج ۱، ص ۱۳۳

وی در جای دیگری فرموده است:
والاصل فی هذه المسئلة ما رواه الشیخ فی الصحیح عن الحلبی قال:سئلته عن رجلین….
[۱۵] وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۶۰۵

وی افزوده است که این روایت صحیح السند است، ولی علما و فقهای متأخر آن را به دلیل اضمار رد کرده اند؛ زیرا سؤال شونده در این حدیث ذکر نشده که آن را مسئله ای بی ضرر یاد کرده است؛ زیرا شخصیتی همچون حلبی فقط از معصوم و امام روایت می‌کند و علت این گونه اضمارها روشن است؛ چون وقتی حلبی و غیر او از راویان، چند حدیث را از معصوم روایت می‌کنند اول به نام روایت شونده (امام) اشاره می‌کنند و آن گاه ضمیر را به او ارجاع می‌دهند، پس می‌گوید:(وسئلته عن کذا وسئلته عن کذا) تا این‌که احادیث را ذکر می‌کند، ولی وقتی که محدثان پس از حلبی به نقل روایات آن راویان پرداختند آن روایات که براساس باب جداگانه آورده بود، به این اضمار می‌انجامد و این گونه اضمار دیگر پیشینه ای نداشته است.
[۱۶] نهایة المرام، ج ۱، ص ۲۱۱

شیخ حسن عاملی نیز در مقدمه منتقی الجمان به این بحث اشاره کرده است. او با اشاره به همین تحلیل سید سند برای وجه اضمار روایت مضمر از راویان بزرگ و برجسته را مورد وثاقت و حجت دانسته است.
[۱۷] منتقی الجمان، ج ۱، ص ۴۰؛ الطهاره، ح ۱، ص ۳۲۲ (شیخ انصاری)؛ الحدائق الناضره، ج ۱، ص ۴۷۹؛ ج ۲۳، ص ۶۲۵

وی کلام شهید ثانی را درباره احادیث مضمر نقد کرده است و ازاین‌رو ثابت می‌شود که آنچه دکتر عبدالهادی فضلی در اصول علم الحدیث به شیخ حسن عاملی نسبت داده اشتباه است؛ زیرا او مضمرات را با تفصیل پذیرفته است.
اشتراک راوی عامل دیگری به شمار می‌رود که شهید در ضعف سند بدان توجه کرده است، یعنی اشتراک عنوان راوی بین راوی ثقه و ضعیف. برای مثال، شهید ثانی در بسیاری از موارد در شرح لمعه و مسالک الافهام روایات محمدبن قیس را به دلیل اشتراک رد کرده است. محقق حلی نیز در شرائع الاسلام چنین می‌کرده و روایات محمدبن قیس نیز تا دوره شهید ثانی طرد می‌شده است. او در الرعایه در ذیل (المتفق والمفترق) فرموده:
ییعنی متفق در اسم باشند ولی مفترق در شخص و فایده شناخت این است که خوف آن باشد که دو شخص را یک نفر حساب کنند، مثل مواردی که فقیهان و محدثان حدیث را‌ به‌طور مطلق از محمدبن قیس روایت می‌کنند؛ چه این‌که محمدبن قیس مشترک بین چهار نفر است که تنها دو نفر از آنان (محمدبن قیس اسدی ابونصر و محمدبن فیس بجلی ابوعبداللّه) ثقه‌اند که هر دو از حضرت باقر و صادق (علیهماالسلام) روایت می‌کنند. یکی دیگر ممدوح است، بدون آن‌که توثیق شده باشد و علمای رجال یادآور نشده‌اند که او از چه کسی روایت می‌کند. محمد بن قیس دیگری نیز وجود دارد که ضعیف است و تنها از حضرت باقر (ع) روایت کرده است. حجیت روایت در موردی که اسم‌ به‌طور مطلق می‌آید مشکل است و مشهور اصحاب ما این روایت‌ها را در صورتی رد می‌کنند که مطلق آورده شده اند؛ چون احتمال دارد که او همان راوی ضعیف باشد. با وجود این شیخ ابوجعفر طوسی در بسیاری از موارد بدون توجه به این نکته به روایات او عمل کرده است. گاهی نیز برخی از اصحاب در مورد برخی روایات با او به گمان شهرت عملی بر طبق آن حدیث هماهنگ شده اند. از این رو بنابر تحقیق باید گفت که اگر روایت از حضرت باقر (ع) باشد این حدیث مردود است؛ چون در این صورت محمدبن قیس مشترک بین سه نفر است و احتمال این‌که او همان چهارمی هم باشد وجود دارد؛ چون طبقه او را ذکر نکرده‌اند و اگر روایت او از حضرت صادق (ع) باشد ضعف از او منتفی است؛ چون ضعیف از حضرت صادق (ع) روایت نکرده است، ولی احتمال دارد روایت او از بخش صحاح باشد؛ چون ممکن است یکی از آن دو ثقه باشد. این وجه بنابر ظاهر است؛ چون دو نفر ثقه از بزرگان راویان هستند که هر کدام اصلی در حدیث دارند، به خلاف شخص ممدوح. همچنین احتمال دارد که راوی محمدبن قیس ممدوح باشد تا روایت حسن باشد و در این صورت بر آن مبتنی خواهد بود که روایت حسن مقبول باشد و به آنچه گذشت آگاه باشد؛ چون بسیاری از فقیهان از آن غافل بوده‌اند و به دلیل همین غفلت روایت او را رد کرده‌اند و آن را ضعیف دانسته‌اند و حال آن‌که مطلب این گونه نیست.
[۱۸] الرعایه، ص ۱۶۹

شهید ثانی در مسالک الافهام و الروضه بارها حدیث محمدبن قیس را رد کرده است و درباره او فرموده:(مشترک بین الثقة والضعیف وغیرهما)، (مشترک بین الثقة والضعیف)، (مشترک بین الثقة والممدوح والضعیف) و (مشترک).
[۱۹] مسالک الافهام، ج ۶، ص ۱۲۸، ۲۲۲؛ ج ۱۰، ص ۵۳۲؛ ج ۱۳، ص ۷۱؛ ج ۱۵، ص ۳۵۷؛ ج ۸، ص ۸۵، ۴۷۵؛ ج ۹، ص ۳۰۳؛ ج ۱۰، ص ۱۰۳ و ۳۳۲؛ ج ۱۲، ص ۵۲۳؛ ج ۱۴، ص ۳۴۵، ۳۶۸ و ۴۸۳؛ ج ۱۵، ص ۳۸۹؛ ج ۸، ص ۳۱۲؛ ج ۱۰، ص ۶۶۲؛ ج ۱۵، ص ۵۰۳

موارد دیگری از روایات مشترک وجود دارد که در فهرست مسالک الافهام ذکر شده است.
سیدمحمد عاملی در مورد محمدبن قیس نیز با شهید ثانی مناقشه دارد؛ چون شهید ثانی او را رد کرده است؛ چون اشتراک رد می‌کند،
[۲۰] مسالک الافهام، ج ۶، ص ۱۲۸ و ۲۲۲؛ ج ۱۰، ص ۵۳۲؛ ج ۱۳، ص ۷۱؛ ج ۱۵، ص ۳۵۷؛ ج ۸، ص ۸۵؛ ج ۹، ص ۳۰۳؛ ج ۱۰، ص ۱۰۳ و ۳۳۲؛ ج ۱۲، ص ۵۲۳؛ ج ۱۴، ص ۳۴۵ و ۳۶۸ و ۴۸۳؛ ج ۱۵، ص ۳۸۹؛ ج ۸، ص ۳۱۲؛ ج ۱۰، ص ۴۶۲؛ ج ۱۵، ص ۵۰۲؛ الروضه، ج ۹، ص ۱۰۹؛ ج ۱۰، ص ۱۴۳ و ۱۶۸
در حالی که پس از او اردبیلی (۹۳۳ ق) و عاملی احادیث او را بررسی کرده اند. برای مثال در کتاب نکاح از نهایة المرام فرموده است:
وروی محمد بن قیس ایضاً فی الصحیح عن ابی جعفر علیه‌السلام قال قضی علی علیه‌السلام فی رجل….
[۲۱] وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۰

شهید ثانی در مسالک الافهام به این دو روایت محمدبن قیس طعنه زده و آن را ضعیف شمرده (مشترک بین الثقة والممدوح والضعیف) و شاید وجه مطلب این باشد که او را مشترک بین ثقه و ضعیف دانسته است، ولی این اشکال دفع می‌شود؛ چون از کتاب های رجالی استفاده می‌شود که محمدبن قیس در سلسله سندهای این گونه روایات همان محمدبن قیس بجلی ثقه است و قرینه بر این‌که او همان ثقه باشد، روایت عالم بن حمید از اوست.
[۲۲] نهایة المرام، ج ۱، ص ۴۰۳؛ مدارک الاحکام، ج ۶، ص ۱۷۴؛ ج ۵، ص۶۱
دانشمندان تا دوره شهید ثانی همه روایات محمدبن قیس را رد کرده اند،
[۲۳] غایة المراد، ج ۱، ص ۳۳۸؛ کشف الرموز، ج ۱۲، ص ۵۳۴
ولی پس از او با نقادی ملااحمد اردبیلی روشن شده که این راوی اگر راوی از او عاصم بن حمید باشد، ثقه است؛ چون نجاشی تصریح کرده که این محمدبن قیس همان است که کتاب قضایای امیرالمؤمنین (ع) را روایت می‌کند.
[۲۴] زبدة البیان، ص ۴۵۵؛ معجم الفائده والبرهان، ج ۷، ص ۳۰؛ ریاض المسائل، ج ۲، ص ۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۱۷۳؛ مبانی تکمله المنهاج، ج ۲، ص ۱۶۲؛ الحدائق الناضره، ج ۲۲، ص ۳۹۶؛ الفوائد الرجالیه، ج ۴، ص ۱۳۸

عدم حجیت حدیث موثق از نظر شهید ثانی
حدیث موثق حدیثی است که در طریق آن کسی باشد که اصحاب بر توثیق او تصریح کرده اند، ولی عقیده او فاسد است؛ به دلیل پیروی اش از فرق مخالف امامیه اگرچه شیعه باشد و مهم آن است که اصحاب بر توثیق او تصریح کرده باشند؛ چون به توثیق مخالفان اعتباری نیست و درباره عمل بدان شیخ طوسی به آن عمل کرده است،
[۲۵] العدة فی اصول الفقه، ج ۱، ص ۳۳۶
ولی محقق حلی و علامه حلی و پیروان آن‌ها بدان عمل نکرده اند.
[۲۶] الرعایة، ص ۷۳

شهید ثانی و فقیهان پس از او حدیث موثق را حجت نمی‌دانستند. سیدمحمد موسوی عاملی، شیخ عاملی و شیخ محمد عاملی همه از پیروان اویند.
[۲۷] معالم الاصول، ص ۲۰۰
ولی فقیهان چهارصد سال اخیر بر عمل به حدیث موثق اتفاق دارند و مرحوم آیت اللّه خوئی ادله حجیت خبر واحد را شامل آن می‌داند.
[۲۸] مصباح الاصول، ج ۲، ص ۲۰۰

بررسی اصل ظریف بن ناصح
اصل ظریف بن ناصح کتاب دیاتی است که آن را به ظریف بن ناصح نسبت می‌دهند و امام علی (ع) آن را به خط مبارک خود نوشته یا بر کاتب خود املا فرموده است. امام این اصل را دستورالعملی برای امیران و والیان قرار داده تا در شهرها و بلاد گوناگون براساس آن دیات را معین نمایند. شیعیان علی ابن ابی طالب (ع) آن را نوشتند و گروهی بعد از گروه دیگر آن را به ارث بردند تا در عصر امام صادق (ع) آن را بر امام عرضه کردند. امام صادق (ع) نیز آن کتاب دیات را حق دانست و فرمود آن را علی (ع) نوشت تا والیان و عاملان او بدان عمل کنند. امام صادق (ع) برای برخی از راویان فرمودند که آن کتاب دیات صحیح است و برای دیگری فرمود آن را روایت کنید؛ زیرا آن کتاب صحیح است. این کتاب به وسیله راویان و مشایخ حدیث نسلی بعد از نسل دیگر نقل شده تا به عصر محدثان بزرگ و باعظمت شیعه یعنی مشایخ ثقات حدیث رسید.
شیخ کلینی نیز آن را در کتاب دیات الکافی آورده، آن را تقطیع کرده و هر عبارتی را در باب مناسب خود قرار داده است. شیخ صدوق نیز آن را در یک باب فقهی‌ به‌طور کامل آورده است و شیخ طوسی آن را در یک جا آورده و در برخی ابواب هم آن را‌ به‌طور متفرقه ذکر کرده است و افزون بر آن را در کتاب الاستبصار آورده است.
[۲۹] مقدمه مرآة العقول، ج ۲، ص ۳۸۰ و ۳۵۹؛ الکافی، ج ۷، ص ۳۱۱ و ۳۲۶ و ۳۲۷ و ۳۳۰ و ۳۴۲؛ من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۷؛ تهذیب الاحکام، ج ۱۰، ص ۲۵۸

حال این اصل و کتاب دیات که با هر دو عنوان از آن یاد می‌شود به ظریف بن ناصح منسوب است؛ چون او در سلسله سند آن واقع شده که با عنوان اصل ظریف بن ناصح و کتاب دیات معروف است. اصل، کتاب و جزوه ای را گویند که روایات را بی واسطه از معصوم نقل کرده است.
[۳۰] الذریعه، ج ۲، ص ۱۶۱

ظریف بن ناصح به تصریح علمای رجال ثقه بوده و همگان او را با الفاظ بسیار عالی ستوده اند.
[۳۱] جمع الرجال، ج ۵، ص ۱۱۷
او طریق کتاب دیات است. کنیه او ابوالحسن و از اصحاب حضرت باقر (ع) و از حضرت صادق (ع) نیز روایت کرده است.
[۳۲] رجال نجاشی، ص ۲۰۹، ۵۵۳؛ رجال الشیخ، ص ۱۲۷؛ الفهرست، ص ۸۶، ۳۶۳؛ خلاصة الرجال، ص ۹۱؛ معجم رجال الحدیث، ج ۹، ص ۱۷۳
فقیهان نیز در قرون گذشته به این اصل در کتاب های فقهی استشهاد کرده اند.
اما شهید ثانی در مسالک الافهام و کتاب الروضه در سند آن خدشه کرده و آن را ضعیف شمرده است، شهید ثانی با وجود آن‌که بیش از ده طریق برای این حدیث وجود دارد، آن را ضعیف شمرده؛ چون در سلسله طریق‌هایی که او بررسی کرده علی بن حسن بن فضال وجود دارد. او واقفی است و به نظر شهید ثانی این گونه حدیثی موثق است که به نظر او حجیت ندارد. او در ذیل عبارت محقق حلی در شرائع الاسلام در بحث (وتثبت القسامة فی الاعضاء) فرموده:
… وفی طریقه ضعف وجهالة فی العمل بالاول أحوط وأقوی.
[۳۳] مسالک الافهام، ج ۱۵، ص ۲۰۹؛ المبسوط، ج ۷، ص ۲۲۳؛ الخلاف، ج ۵، ص ۳۱۲؛ النهایة، ص ۷۴۱؛ المهذب، ج ۲، ص ۵۰۱

و در مورد دیگری فرموده:
ومستند روایة ظریف بن ناصح عن الصادق (ع) فی کتابه المشهور فی الدیات قال:أفتی امیرالمؤمنین (ع) بأن فی شعر الجفن الاعلی ثلث دیة العین وفی الاسفل نصف دیتها اذاشترا، وفی طریق الکتاب ضعف وجهالة وان کان مشهوراً بین الاصحاب.
[۳۴] مسالک الافهام، ج ۱۵، ص ۴۰۳؛ الکافی، ج ۷، ص ۳۳۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۷؛ تهذیب الاحکام، ج ۱۰، ص ۲۵۸؛ وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۲۱۸

بی اعتنایی به شهرت
شهید ثانی هرگز به شهرت وقعی نمی‌نهاد. او شهرت را جبران ضعف سند نمی‌دانست. وی در کتاب (الرعایة) در بحث حجیت خبر ضعیف به حجیت شهرت و اهمیت جایگاه آن پرداخته است. او فرموده:
اما درباره روایت ضعیف اکثر فقهای معتقد که بدان نباید مطلقاً عمل کرد؛ زیرا بنابر امر خداوند در قرآن درباره خبر فاسق باید جست وجو کرد و ازاین‌رو آن خبر مردود است، ولی عده ای دیگر از فقها آن را اجازه داده اند.
چنان که گذشت کسانی مانند محقق حلی در المعتبر و شهید اول در ذکری الشیعه
[۳۵] المعتبر، ج ۱، ص ۲۹، ذکری الشیعه، ج ۱، ص ۴۹
مانی که عمل به مضمون خبر موثق بین اصحاب مشهور باشد، بدان عمل می‌کنند و حتی خبر ضعیف مشهور بین اصحاب را در جایی که عمل به مضمون آن مشهور بین اصحاب باشد، بر خبر صحیح مقدم داشته اند، یعنی اگر خبر ضعیف موافق شهرت روایی باشد، یعنی تدوین و نگارش آن و روایت آن با لفظ واحدی یا الفاظ گوناگونی که متغایر است ولی در معنا نزدیک به همدیگر است. یا شهرت عملی بر طبق آن وجود داشته باشد، یعنی در کتاب های فقهی بر طبق آن عمل کرده باشد، ضعف آن جبران می‌شود؛ زیرا در این صورت گمان به صداقت راوی افزون می‌شود. همان طور که بنابر مذاهب فرق گوناگون مثل سخنان ابی حنیفه، شافعی، مالک و احمد ثابت می‌شود، با نقل اهل و پیروان و محدثان، در حالی که آن‌ها در نظر ما امامیه ضعیف می‌باشند و به حدّ تواتر نرسیده اند.
اردبیلی (۹۹۳ ق) در کتاب مجمع الفائدة والبرهان بارها تصریح کرده که شهرت عملی ضعف سند را نمی‌تواند جبران کند. او در بحث کفایت غسل از وضو که فقها براساس مرسل محمدبن ابی عمیر آن را فقط در مورد غسل جنابت دانسته‌اند آن را رد کرده و در مقابل به صحیح حکم بن حکیم و محمدبن مسلم عمل کرده، با آن‌که فقیهان از آن اعراض کرده اند. شهید ثانی نیز در بحث (حق ّ المارّة) مرسل محمدبن ابی عمیر را با آن‌که شهرت عملی بر طبق آن وجود دارد رد کرده و به قواعد کلی دال بر منع حلیت مال مردم تمسک کرده، در حالی که فقها آن را مرسل و در حکم صحیح و یا ضعیف جبران شده به شهرت می‌دانند. علامه محمدباقر وحید بهبهانی در حاشیه مجمع الفائدة والبرهان بارها این مبنای محقق اردبیلی را مناقشه کرده است، چنان که در کنگره اردبیلی نیز مقاله‌هایی در این مورد نوشته شده است. پس از اردبیلی سیدمحمد عاملی (۱۰۰۹ ق) و شیخ حسن عاملی (۱۰۱۱ ق) نیز شهرت را انکار کردند و بر آن وقعی ننهادند. لذا علامه بهبهانی در حاشیه مدارک الاحکام بارها به این مطلب اشاره کرده است. شهرت از دوره عاملی‌ها متروک وانهاده شد و با ظهور شیخ بهایی و میرداماد دیگر بار مورد توجه فقها واقع شد و کسی در آن چهارصد سال بدان اعتنا نکرد جز آیت اللّه خوئی که از سبک و روش شهید ثانی و صاحب مدارک الاحکام متأثر بود و شهرت را هم از نظر صغرا و هم از نظر کبرا به نقد کشید و اعراض اصحاب را موجب وهن حدیث ندانست.
[۳۶] مصباح الفقاهه، ج ۱، ص ۲؛ مصباح الاصول، ج ۲، ص ۱۴۱؛ قواعد الحدیث، ص ۱۰۹؛ قواعد الفقیه، ص ۶۴؛ دانش درایة الحدیث، ص ۱۰۱؛ تحریرات فی الاصول، ج ۳، ص ۲۲۱

بررسی متن روایات براساس قواعد کلی فقه
شهید ثانی متن روایات را با کمک و مطابقت قواعد کلی شناسایی و بررسی می‌کند. مراد از قواعد کلی کلیاتی است که اثبات آن در فقه محرز شده و شاید فقیهان آن را به منزله موافقت و مخالفت سنت یاد می‌کنند. محمدبن ادریس حلی بارها در السرائر قواعد کلی را با عنوان (اصول المذهب) یاد کرده است. برای مثال درباره تحقق نکاح برای شخص سکران و مست، محقق حلی در شرائع می‌فرماید:(وفی السکران الذی لایحصّل تردّد أظهره انه لایصح). شهید ثانی شرط صحت عقد را قصد معنای آن دانسته و به بطلان نکاح در صورتی معتقد شده که سکر موجب بطلان و زوال عقل شود و قصد را از بین ببرد، همانند سایر عقودی که از مذکر و مؤنث یکسان است. چنین مسئله ای مقتضای قواعد شرعی است، ولی بنابر روایتی اگر بعد از افاقه آن عقد را اجازه دهد، عقد صحیح خواهد بود. محمدبن اسماعیل بن بزیع این حدیث را به گونه صحیح السند روایت کرده است. بنابراین روایت، اگر بعد از افاقه عقد را اجازه دهد صحیح خواهد بود. اتفاقاً شیخ طوسی در النهایة و پیروان او به این حدیث عمل کرده اند.
[۳۷] النهایة، ص ۴۶۸؛ المهذب، ج ۲، ص ۱۹۶؛ المقنع، ج ۱، ص ۱۰۲
شهید ثانی نیز پس از نقل آن فرموده که عمل شیخ طوسی بدان به دلیل عذر بوده است؛ چون حدیث صحیح السند است، ولی مخالفت دیگران بدان جهت بوده که این حدیث با قواعد شرعیه مخالفت دارد.
[۳۸] مسالک الافهام، ج ۷، ص ۹۹
نمونه ای دیگر که شهید ثانی در کتاب نکاح ذکر کرده، مسئله ای است که شخصی چند دختر دارد و یکی را به تزویج شخصی درآورد و آن گاه درباره آن‌که عقد شده اختلاف باشد. در این مورد حدیثی رسیده که بنابر آن اگر مرد دختران را دیده ادعای پدر درست است و اگر آن‌ها را ندیده ادعای پدر کافی نیست و نکاح باطل است.
[۳۹] الکافی، ج ۵، ص ۴۱۲؛ من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۲۶۷؛ تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۳۹۳؛ وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۲۲۲

شهید درباره این مسئله فقها را در سه دسته می‌داند:دسته ای چون شیخ طوسی و پیروان او که به این حدیث عمل کرده و بر ظاهر آن اگرچه مخالف قواعد کلی جمود نموده اند، عده ای چون محقق حلی و علامه حلی که آن را تنزیل و توجیه نموده‌اند و عده ای نیز چون ابن ادریس حلی که آن را مطلقاً رد کرده‌اند و به قواعد کلی مراجعه نموده اند. شهید نیز قواعد کلی را تقریر فرموده و همان عمل ابن ادریس را بهتر شمرده؛ چون عقد بر دختر معینی واقع نشده در حالی که آن، شرط در صحت عقد است.
[۴۰] مسالک الافهام، ج ۷، ص ۱۰۶؛ السرائر، ج ۲، ص ۵۷۳؛ النهایة، ص ۴۶۸؛ المهذب، ج ۲، ص ۱۹۶؛ الجامع للشرائع، ص ۴۳۶

بازتاب روش شهید ثانی (منتقدان)
به نظر می‌آید دقت های زیاد شهید ثانی باعث شد فقه دچار محدودیت‌هایی در دلیل سنت شود؛ همان مطلبی که باعث شد اخباریان به شدت بر مجتهدان و اصولیان تاخت و تاز کنند.
الف) اخباریان؛ محدث استرآبادی (۱۰۳۴ ق)
پس از شهادت شهید ثانی در سال ۹۶۵ قمری با فاصله اندکی محدث اخباری ملاامین استرآبادی (۱۳۰۴ ۱۰۳۷ ق) ظهور کرد. او که داماد میرزا محمد استرآبادی (۱۰۲۸ ق) بود روش اخباری خود و هجمه و حمله به اصولیان و مجتهدان را شروع کرد. دوران شکوفایی علمی او پس از شهید ثانی بود. وی خصوصاً نوشته های شیخ حسن عاملی را به خوبی ملاحظه می‌کرد. بنابر آنچه علامه سیدمحمد خوانساری در روضات الجنات
[۴۱] روضات الجنات، ج ۱، ص ۷۱
نقل می‌کند میرزا محمدعلی استرآبادی صاحب منهج المقال در پیدایی افکار محدث استرآبادی تأثیر داشته است. اگرچه بررسی علل پیدایی اخباری‌ها مجالی دیگر می‌طلبد، به نظر می‌آید حرکت شهید ثانی در شناسایی سخت گیرانه حدیث باعث شد میرزا محمدعلی استرآبادی در رجال خود شیوه خاصی را در پیش گیرد، بلکه این شیوه را ابداع کند و بعدها در دامادش نیز تأثیر بگذارد. میرزا سه کتاب رجالی تألیف کرد:منهج المقال که مفصل ‌ترین کتاب است و به کتاب (رجال کبیر) معروف است، الوسیط که به (ملخص المقال) معروف است و الوجیز کتاب مفصل او که علامه محمدباقر بهبهانی (۱۲۰۵ ق) بر آن تعلیقه نوشته و به تعلیقه وحید بهبهانی معروف است. استرآبادی در ملخص المقال نصوص رجالی قدما را بسیار ظریفانه دسته بندی و ذکر کرده و آن‌ها را از تکرار پالایش نموده است. همان کتاب متن جامع الرواة محمدبن علی اردبیلی قرار گرفت. شیوه جدیدی که استرآبادی در رجال در پیش گرفت شیوه استفاده از قراین در توثیق راویان بود؛ درست در مقابل همان مطلبی که شهید ثانی در مورد راویان سخت می‌گرفت. شهید ثانی معتقد بود که توثیق راویان جز با الفاظ خاص آن هم نصوص رجالیان میسر نیست و توثیق به شیوه تکیه بر قراین به وسیله میرزامحمدعلی استرآبادی پی ریزی شده و او کتاب منهج المقال را نوشته است. در واقع اولین پیامد شیوه سندشناسی شهید ثانی پیدایی شیوه توثیق راویان براساس قراین بود، در حالی که شهید ثانی هیچ گونه قرینه ای را در توثیق راوی دخیل نمی‌داند. میرزا محمدعلی استرآبادی در توثیق راویان بر قراین گوناگون تکیه می‌کرد و به همین جهت شیخ حسن عاملی (۱۰۱۱ ق) در مقدمه کتاب منتفی الجمان از پدرش تعجب کرده که چگونه عمر بن حنظله را ثقه شمرده
[۴۲] منتقی الجمان، ج ۱، ص ۱۹
و در کتاب الرعایه فرموده اگرچه در کتاب های رجالی درباره او توثیقی وارد نشده، من وثاقت او را از جای دیگری به دست آورده ام.
او در ذیل حدیث مقبوله عمربن حنظله فرموده است:اگرچه اصحاب در او به جرح و تعدیل تصریح نکرده اند، حال او نزد من روشن است؛ زیرا توثیق او را از جای دیگری استفاده می‌شود. به همین دلیل ملااحمد نراقی (۱۲۴۵ ق) در مستندالشیعه در ذیل حدیث فرموده:اگرچه سیدعلی طباطبایی صاحب ریاض المسائل در آن سلسله سند، مناقشه کرده و آن را ضعیف شمرده، مشکلی در سند آن وجود ندارد؛ چون داوود بن حصین ثقه است و او را به وقف متهم کرده اند، ولی نجاشی او را توثیق کرده است
[۴۳] مستند الشیعه، ج ۲، ص ۵۱۶؛ مالک الاصام، ج ۲، ص ۸۴
و عجیب آن‌که سیدمحمد موسوی عاملی او را ثقه شمرده و حدیث او را صحیح دانسته است.
[۴۴] مدارک الاحکام، ج ۳، ص ۳۴؛ مناسه الحرام، ج ۱، ص ۲۳۵
مرحوم آیت اللّه خوئی که همچون شهید ثانی بر قراین اعتماد نمی‌کند در مورد عمربن حنظله و مقبوله او سخنانش را دارای اضطراب می‌داند و در کتاب الاجتهاد والتقلید و معجم رجال الحدیث او را ضعیف شمرده و قراین چندگانه دال بر توثیق او را رد کرده است، ولی در مصباح الاصول فرموده چون مورد پذیرش تمام فقهاست لذا بدان عمل می‌شود.
[۴۵] مصباح الاصول، ح ۳، ص ۴۰۹؛ معجم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۹۷ و رک:بحوث فی الاصول، ج ۷، ص ۳۷۰؛ دانش درایه الحدیث، ص ۱۷۰

دو پیامد دیگری که همزمان با پدیده اول خود را نشان داد و آثار منفی آن بدتر از آثار مثبت آن بود پیدایی اخباری‌ها بود. مسلک اخباری که در این دوره پدید آمد اسم خود را از همان روش محدثان متقدم شیعه همچون کلینی (۳۲۸ ق) و صدوق (۳۸۱ ق) گرفته است، ولی پیروان این مسلک روش تندی را در پیش گرفتند. شاید افراط آنان نتیجه برخی تفریطهای سندشناسی شهید و خصوصاً فرزند و نوه اش بوده باشد. ملاامین استرآبادی در پی مشاهده غربال شدن احادیث به وسیله شهید ثانی و خصوصاً شیخ حسن عاملی و سیمحمد موسوی عاملی به مقابله با مجتهدان و اصولیان پرداخت و بر آنان تا سرحد تکفیر تاخت. از نظر ما او به خاطر پروا از مقام شهادت شهید ثانی نمی‌توانست به گونه صریح به شهید ثانی انتقاد کند. از این رو درصدد جسارت برنمی آمد، ولی با شیخ حسن عاملی و سیدمحمد موسوی عاملی بلکه با علامه حلی درافتاد. او علامه را به دلیل نوآوری هایش کوبید. تنویع حدیث و تألیف در علم اصول گوشه ای از امواج حمله استرآبادی بوده است. استرآبادی خود را از محیط علمی اصفهان و نجف دور کرد تا در مکه و مدینه و در محیط سنی‌ها بتواند فراغت خاص و به دور از هیاهوی دیگران شاید دو کتاب خود را بنویسد و اصولیان و مجتهدان را که در رأس آن‌ها علامه حلی و شهید ثانی بودند به باد انتقاد بگیرد. از نظر ما تندروی های برخی اصولیان که یاد کردیم در پیدایی اخباری گری نقشی بسزا داشته است و آن تندروی‌ها آنان را در ورطه افراط انداخت.
از کتاب های معروف فقهی که اخباریان البته اخباریان میانه رو تألیف کرده‌اند کتاب الحدائق الناضره تألیف محدث معروف شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶ ق) است. امتیازات کتاب او بر کسی مخفی نیست و فقها در چهارصد سال اخیر همه از آن بهره برده‌اند و خصوصاً تتبع او در اخبار و روایات و بررسی تصحیفات و تحریفات و حل معضلات روایات و مشکلات متن روایات و خصوصاً حل تعارض و علاج الحدیث شهره آفاق است. بحرانی در بررسی اقوال و ادله اصحاب نهایت اتقان علمی را داشته است، ضمن آن‌که اصطلاحات اهل درایه و اصول اصولیان را به شدت و حدت به کار برده، اما در بُعدی دیگر به شهید و دو ولد او یعنی شیخ حسن و سیدمحمد تاخته است. او از آن دو به صاحبان المعالم و المدارک یاد می‌کند. انتقاد اصلی صاحب الحدائق در این کتاب و نیز در لؤلؤة البحرین ترجمه معالم
[۴۶] لؤلؤة البحرین، ص ۴۱
به همین مطلب برمی گردد که چرا این بزرگواران اعتبار روایت را فقط در گرو سند حدیث می‌دانند، در حالی که می‌توانیم از راه های دیگر نیز به صدور و صحت و اعتبار روایت پی برد. او در مقدمه الحدائق الناضره مجموعه ای از قراین را ذکر می‌کند که این قراین نمی‌تواند موجب علم به صدور روایت از معصوم شود. البته مخفی نماند که قبل از او شیخ حر عاملی (۱۱۰۴ ق) در خاتمه وسائل الشیعه این گونه قراین را ذکر کرده است و نه تنها این حرکت شهید ثانی و پیروان او بازتابی بسیار تند در میان اخباریان داشت بلکه اصولیان نیز غافل از نقادی آن نماندند.
چنان که گذشت میرزا محمدعلی استرآبادی (۱۰۲۸ ق) در منهج المقال روش شهید را در سخت گیری توثیق راویان مورد انتقاد قرار داد و راه جدیدی را نیز ارائه کرد. البته استرآبادی چون رجالی بود فقط در مورد توثیق راویان با شهید درگیر شد، اما در همان عصر اصولیان و مجتهدان زبردستی بودند که روش شهید ثانی و پیروان او را تعدیل می‌کردند. از جمله آن‌ها شیخ بهائی (۱۰۳۰ ق) بود. او خود را به گونه مستقیم درگیر اخباری‌ها نمی‌کرد؛ چون در ابتدای ظهور این حرکت بود، ولی با روش شهید ثانی درگیر شد. او در کتاب مشرق الشمسین
[۴۷] مشرق الشمسین، ص ۷۹
فصلی را به ذکر قراین اختصاص داد؛ قرائنی که موجب می‌شود از وجود آن به صدور حدیث از معصوم پی ببریم. این قراین مورد توجه اخباریان نیز واقع شد و محدث عاملی (۱۱۰۴ ق) در خاتمه وسائل الشیعه و شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶ ق) در مقدمه الحدائق الناضره آن را ذکر کرده اند.
ب) اصولیان
۱. شیخ بهائی و میرداماد
محمدبن الحسین بن عبدالصمد عاملی (۱۰۳۰ ق) معروف به شیخ بهائی پس از دوره شهید ثانی اولین فقیهی بود که در سندشناسی و راوی شناسی سبک جدید را به کار گرفت. او با تکیه بر قراین در مورد توثیق راویان و خصوصاً صدور روایات کوشید. شیخ بهائی در کتاب مشرق الشمسین مجموعه ای از قراین را ذکر کرده که باعث اطمینان به صدور روایت از معصوم می‌شود.
[۴۸] مشرق الشمسین، ص ۷۹
این قراین که هسته اصلی آن ویژگی های راویان و یا اصول و کتاب‌هایی بود که روایات را نقل کرده بودند مورد توجه فقها پس از او هم قرار گرفت. محدث عاملی صاحب وسائل الشیعه (۱۱۰۴ ق) در خاتمه وسائل الشیعه بخشی از این قراین را ذکر کرده، بلکه قراین دیگری نیز بر آن افزوده است. پس از او مرحوم شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶ ق) در مقدمه الحدائق الناضره آن قراین را آورده است که در زیر می‌آید:
ییکم. ذکر یک حدیث با چند سند در یک اصل؛
دوم. ذکر حدیث با یک سند در چند اصل؛
سوم. ذکر حدیث در جوامع سه ‌ ‌گانه متقدمان؛
چهارم. نقل حدیث به وسیله اصحاب اجماع؛
پنجم. عرضه حدیث بر امام معصوم؛
ششم. عمل فقها به روایت؛
هفتم. عمل فقهایی ملث سیدمرتضی و ابن ادریس به خبر و حدیث؛
هشتم. نقل حدیث مرسل به وسیله محمدبن ابی عمیر و اصحاب اجماع.
شیخ بهائی پایه گذار گردآوردن قراین در مورد تقویت روایت بود. او اگرچه به اصطلاحات فقها در دوره متأخر و تنویع حدیث پایبند بود و کتاب الحبل المتین و کتاب مشرق الشمسین را بر همان اساس تألیف و منزلت روایات را معین کرد، از گردآوری قراین برای اعتبار سازی روایات دریغ نکرد و براین اساس خبر موثق یعنی منقول از راوی غیر دوازده امامی را حجت شمرد و با این عمل طیف وسیعی از روایات را در محدوده حجیت گنجاند که از گردونه حجیت خارج شده بودند.
وی فتاوای خاص در فقه نیز دارد، از جمله در بیان استحباب سوره از شیخ طوسی در نهایه و ابن جنید و سلار و محقق در المعتبر و علامه حلی در منتهی المطلب پیروی کرده، ولی از فتوای مشهور خارج نمی‌شود. او در الحبل المتین نوشته:
واعلم أن الاحادیث الدالة علی الاستحباب وان کانت أصح سنداً وأوضح دلالة إلا أن الاولی عدم الخروج عمّا علیه معظم الأصحاب.
[۴۹] الحبل المتین، ج ۲، ص ۳۶۰ (چاپ جدید)

چنان که پیداست وی درباره سند روایات بسیار دقت داشت که از اصطلاحات علامه حلی و فقهای پس از وی پا را فراتر نگذارد، ولی در اعتبار روایات بر نکاتی تأکید دارد. او بر مراسیل صدوق در اوایل الحبل المتین اصرار کرده است، همان طور که درباره اعتبار مراسیل محمدبن ابی عمیر بلکه اصحاب اجماع پافشرده است. او در مشرق الشمسین تصریح می‌کند که مرسلات محمدبن ابی عمیر حجت است، در حالی که شهید و اصحاب او به شدت با روایات مرسل برخورد کرده اند. به هرحال نگرش شیخ بهائی باعث شد تا فقیهانی که در اصفهان رشد کرده بودند به سمت و سویی بروند که شیخ الطائفه در کتاب های روایی خود رفته بود و خبر محفوف به قراین را حجت بدانند.
۲. علامه محمدباقر استرآبادی (میرداماد)
او در فقه در زمره فقیهان است. آرای او در بحث رضاع مطرح است. او اصرار داشت که روایات ابراهیم بن هاشم را صحیح بداند، در حالی که شهید بر حسنه بودن آن‌ها اصرار می‌کرده است؛ بدان دلیل که ایشان مجموعه ای از قراین درباره ابراهیم بن هاشم را باعث توثیق او می‌شمارد.
۳. آقا جمال خوانساری (۱۱۲۵ ق)
صاحب کتاب الحواشی علی الروضة در این حاشیه حدیثی رجالی از شهید ثانی را مورد نقد قرار داده است. در مقاله ای مستقل در شماره ۲۶۲۵ از مجله فقه، اختلافات مبانی او با شهید ثانی بررسی شده است. عنوان مقاله وثوق صدوری و وثوق سندی است. شهید ثانی فقیهی سند محور و آقاجمال خوانساری فقیهی صدور محور بوده اند.
۴. وحید بهبهانی
نویسنده کتاب الفوائد الحائریه نیز با مکتب حدیثی شهید ثانی مقابله می‌کرد. او به نقد سرسخت اخباری گری و سخت گیری افراطی در پذیرش روایات پرداخت، همان طور که رساله های گوناگونی را در رد اخباریان نوشت، رساله‌هایی را در نقد روش شهید و پیروان او تحریر کرد و روش اعتماد بر قراین در تصحیح حدیث را پایدار نمود. وی مدعی شد که اعتبار سندی تنها راه اعتبار حدیث آن نیست، بلکه راه های گوناگونی وجود دارد که آن‌ها را در الفوائد الحائریه آورده است.
[۵۰] الفوائد الحائریه، ص ۱۴۱ و ۴۸۷ و ۲۲۳

وحید بهبهانی برخی آرای شهید و پیروان او روایاتی همچون بی اعتنایی به شهرت روایی و عملی و نیز رد روایات موثق را نقد جدی می‌کرد و همان انتقاد مکرر محدث بحرانی در الحدائق الناضره و لؤلؤة البحرین را واگویی می‌نمود؛ اصولیان به هر روایتی استشهاد می‌کنند که به نفعشان باشد آنان سند آن را تصحیح می‌کنند و هرجا روایتی به ضرر آن‌ها و برخلاف مراد آن‌ها باشد در آن مناقشه می‌کنند. این عمل بسیاری از اوقات درباره یک روایت حتی از امام صادق (ع) است. علامه وحید بهبهانی این شیوه افراطی در پذیرش احادیث را که پس از صاحب معالم و همچنین صاحب مدارک شایع شده بود، برخلاف مبنای پذیرفته عالمان و فقیهان و محققان شیعه می‌دانست، آن گونه که اکثریت به حجیت خبر موثوق به معتقد هستند؛ تفاوت نمی‌کند این وثوق از راه وثاقت راوی به دست آمده باشد یا از راه قراین دیگر. به همین جهت مرحوم علامه وحید بهبهانی بر منهج المقال استرآبادی و مدارک الاحکام تعلیقه دارد. او در تعلیقه خود بر منهج المقال در گردآوری و توثیق راویان کوشیده، همان طور که در تعلیقه اش بر مدارک الاحکام در مورد تضعیف بسیاری از راویان و نقد روایات تجدیدنظر نموده و آن را نقادی کرده است. همین عمل را در حاشیه مجمع الفائدة والبرهان انجام داده که از شهید ثانی متأثر است.
او در عبارتی از کتاب الفوائد الحائریه می‌نویسد:
ثم اعلم أنه قد شاع بعد صاحبی المعالم والمدارک انهم یطرحون أخبارنا المعتبرة التبی اعتبرها فقهائنا القدماء بل والمتأخرون أیضاً کما بینته وأثبته فی التعلیقة طرحاً کثیراً سبب انهم لایعتبرون من الامارات البرجالیة سوی التوثیق وقلیل من اسباب الحسن وبسبب ذلک اختل اوضاع فقهم وفتاواهم وصار بنائهم علی عدم ثبوت المسائل الفقهیه غالباً وذلک فاسد لان….
وهذه الاساب اعتبرها الفقهاء فی کتبهم الاستدلالیة واهل الرجال فی علم الرجال فلابد من معرفتها وملاحظتها لئلا یطرح الاخبار المعتبرة الکثیرة ولا یخالف طریقة فقهاء الشیعه القدماء والمتأخرین منهم ولا یبقی فی التحیة والتردد فی معظم المسائل الفقهیه.
[۵۱] الفوائد الحائریه، ص ۲۲۴

۵. ملااحمد نراقی (۱۴۲۵ ق)
برخی فرزند فقیه برجسته ملامهدی نراقی (۱۲۰۶ ق) صاحب کتاب مستندالشیعه و اللوامع در فقه را از شاگردان وحید بهبهای یاد کرده اند، در حالی که وی برخلاف پدرش مهدی از شاگردان وحید بهبهانی نبوده است. از آن دو به (نراقیین) نیز تعبیر می‌کنند. ملااحمد نراقی استاد شیخ اعظم انصاری بود و شیخ سه سال از محضر او بهره مند شد. احمد در عوائدالایام رساله ای در حجیت خبر واحد دارد و معتقد است هرچه در کتب حدیثی مشهور وجود دارد معتبر است مگر احادیثی که مخالف مشهور باشد. شیخ انصاری درباره نظریه او فرموده:
واما القائلون بالاعتبار فهم مختلفون من جهة ان ّ المعتبر منها کل ما فی الکتب المعتبرة کما یحکی عن بعض الاخباریین أیضاً وتبعهم بعض المعاصرین من الاصولیین
[۵۲] وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۵۲ و ۷۵؛ الحدائق الناضره، ج ۱، ص ۲۵؛ هدایة الابرار، شیخ حسن کرکی، ص ۱۷
بعد استثناء ما کان مخالفاً للمشهور.
[۵۳] فوائد الاصول، ج ۱، ص ۲۴۱

ملااحمد نراقی حاشیه ای بر الروضة البهیه دارد که در آن‌جا بسیاری از آرا و مبانی شهید ثانی را نقد کرده است.
رجالیان (میرزا محمدعلی استرآبادی (۱۰۲۸ ق) نخستین کس از طائفه رجالیان است که به روش شهید ثانی و فرزندان او انتقاد می‌کرده است. عدول از روش شهید و ابداع روش جدیدی در علم رجال موجب شد تا سبکی جدید در رجال بر روی فقها گشوده شود. او در رجال خود برای توثیق راویان از قراین بهره مند می‌شد و قراین را نیز در توثیق راویان دخیل می‌دانست. استرآبادی با نگارش کتاب منهج المقال باعث شد بسیاری از راویان مهمل و مجهول که فقیهان آن‌ها را به دلیل عدم ذکر نامشان در کتاب های رجال ضعیف شمرده‌اند از حیطه جهالت و اهمال خارج کند و اسباب توثیق اینان را فراهم آورد. او در این زمینه در گردآوری قراین کوشید و کتاب منهج المقال را تألیف کرد.

فهرست مندرجات

۱ - پانویس
۲ - منبع


۱. تحریرات فی الاصول، ج ۶، ص ۳۹۰؛ الحدائق الناضره، ج ۱، ص ۱۴؛ ولایت فقیه در اسلام، ج ۱، ص ۲۵۲
۲. مسالک الافهام، ج ۶، ص ۴۴
۳. مسالک الافهام، ج ۶، ص ۴۵
۴. صاحب الحدائق الناضره و علامه خواجوئی در حاشیه مشرق الشمسین بر صحیح بودن حدیث او اصرار دارند
۵. مسالک الافهام، ج ۸، ص ۱۵
۶. مسالک الافهام، ج ۹، ص ۷۶
۷. مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۲۰
۸. توضیح المقال، ص ۲۴۵؛ مقیاس الهدایة، ج ۱، ص ۱۵۵؛ معجم مصطلحات الرجال والدرایه، ص ۸۷
۹. معالم الاصول، ص ۲۰۰
۱۰. مسالک الافهام، ج ۷، ص ۱۰۶۵
۱۱. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۵۲؛ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۰۶
۱۲. تحریر الاحکام، ج ۱، ص ۱۶۲
۱۳. مسالک الافهام، ج ۳، ص ۱۳۸
۱۴. نهایة المرام، ج ۱، ص ۱۳۳
۱۵. وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۶۰۵
۱۶. نهایة المرام، ج ۱، ص ۲۱۱
۱۷. منتقی الجمان، ج ۱، ص ۴۰؛ الطهاره، ح ۱، ص ۳۲۲ (شیخ انصاری)؛ الحدائق الناضره، ج ۱، ص ۴۷۹؛ ج ۲۳، ص ۶۲۵
۱۸. الرعایه، ص ۱۶۹
۱۹. مسالک الافهام، ج ۶، ص ۱۲۸، ۲۲۲؛ ج ۱۰، ص ۵۳۲؛ ج ۱۳، ص ۷۱؛ ج ۱۵، ص ۳۵۷؛ ج ۸، ص ۸۵، ۴۷۵؛ ج ۹، ص ۳۰۳؛ ج ۱۰، ص ۱۰۳ و ۳۳۲؛ ج ۱۲، ص ۵۲۳؛ ج ۱۴، ص ۳۴۵، ۳۶۸ و ۴۸۳؛ ج ۱۵، ص ۳۸۹؛ ج ۸، ص ۳۱۲؛ ج ۱۰، ص ۶۶۲؛ ج ۱۵، ص ۵۰۳
۲۰. مسالک الافهام، ج ۶، ص ۱۲۸ و ۲۲۲؛ ج ۱۰، ص ۵۳۲؛ ج ۱۳، ص ۷۱؛ ج ۱۵، ص ۳۵۷؛ ج ۸، ص ۸۵؛ ج ۹، ص ۳۰۳؛ ج ۱۰، ص ۱۰۳ و ۳۳۲؛ ج ۱۲، ص ۵۲۳؛ ج ۱۴، ص ۳۴۵ و ۳۶۸ و ۴۸۳؛ ج ۱۵، ص ۳۸۹؛ ج ۸، ص ۳۱۲؛ ج ۱۰، ص ۴۶۲؛ ج ۱۵، ص ۵۰۲؛ الروضه، ج ۹، ص ۱۰۹؛ ج ۱۰، ص ۱۴۳ و ۱۶۸
۲۱. وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۰
۲۲. نهایة المرام، ج ۱، ص ۴۰۳؛ مدارک الاحکام، ج ۶، ص ۱۷۴؛ ج ۵، ص۶۱
۲۳. غایة المراد، ج ۱، ص ۳۳۸؛ کشف الرموز، ج ۱۲، ص ۵۳۴
۲۴. زبدة البیان، ص ۴۵۵؛ معجم الفائده والبرهان، ج ۷، ص ۳۰؛ ریاض المسائل، ج ۲، ص ۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج ۱۷، ص ۱۷۳؛ مبانی تکمله المنهاج، ج ۲، ص ۱۶۲؛ الحدائق الناضره، ج ۲۲، ص ۳۹۶؛ الفوائد الرجالیه، ج ۴، ص ۱۳۸
۲۵. العدة فی اصول الفقه، ج ۱، ص ۳۳۶
۲۶. الرعایة، ص ۷۳
۲۷. معالم الاصول، ص ۲۰۰
۲۸. مصباح الاصول، ج ۲، ص ۲۰۰
۲۹. مقدمه مرآة العقول، ج ۲، ص ۳۸۰ و ۳۵۹؛ الکافی، ج ۷، ص ۳۱۱ و ۳۲۶ و ۳۲۷ و ۳۳۰ و ۳۴۲؛ من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۷؛ تهذیب الاحکام، ج ۱۰، ص ۲۵۸
۳۰. الذریعه، ج ۲، ص ۱۶۱
۳۱. جمع الرجال، ج ۵، ص ۱۱۷
۳۲. رجال نجاشی، ص ۲۰۹، ۵۵۳؛ رجال الشیخ، ص ۱۲۷؛ الفهرست، ص ۸۶، ۳۶۳؛ خلاصة الرجال، ص ۹۱؛ معجم رجال الحدیث، ج ۹، ص ۱۷۳
۳۳. مسالک الافهام، ج ۱۵، ص ۲۰۹؛ المبسوط، ج ۷، ص ۲۲۳؛ الخلاف، ج ۵، ص ۳۱۲؛ النهایة، ص ۷۴۱؛ المهذب، ج ۲، ص ۵۰۱
۳۴. مسالک الافهام، ج ۱۵، ص ۴۰۳؛ الکافی، ج ۷، ص ۳۳۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۷؛ تهذیب الاحکام، ج ۱۰، ص ۲۵۸؛ وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۲۱۸
۳۵. المعتبر، ج ۱، ص ۲۹، ذکری الشیعه، ج ۱، ص ۴۹
۳۶. مصباح الفقاهه، ج ۱، ص ۲؛ مصباح الاصول، ج ۲، ص ۱۴۱؛ قواعد الحدیث، ص ۱۰۹؛ قواعد الفقیه، ص ۶۴؛ دانش درایة الحدیث، ص ۱۰۱؛ تحریرات فی الاصول، ج ۳، ص ۲۲۱
۳۷. النهایة، ص ۴۶۸؛ المهذب، ج ۲، ص ۱۹۶؛ المقنع، ج ۱، ص ۱۰۲
۳۸. مسالک الافهام، ج ۷، ص ۹۹
۳۹. الکافی، ج ۵، ص ۴۱۲؛ من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۲۶۷؛ تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۳۹۳؛ وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۲۲۲
۴۰. مسالک الافهام، ج ۷، ص ۱۰۶؛ السرائر، ج ۲، ص ۵۷۳؛ النهایة، ص ۴۶۸؛ المهذب، ج ۲، ص ۱۹۶؛ الجامع للشرائع، ص ۴۳۶
۴۱. روضات الجنات، ج ۱، ص ۷۱
۴۲. منتقی الجمان، ج ۱، ص ۱۹
۴۳. مستند الشیعه، ج ۲، ص ۵۱۶؛ مالک الاصام، ج ۲، ص ۸۴
۴۴. مدارک الاحکام، ج ۳، ص ۳۴؛ مناسه الحرام، ج ۱، ص ۲۳۵
۴۵. مصباح الاصول، ح ۳، ص ۴۰۹؛ معجم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۹۷ و رک:بحوث فی الاصول، ج ۷، ص ۳۷۰؛ دانش درایه الحدیث، ص ۱۷۰
۴۶. لؤلؤة البحرین، ص ۴۱
۴۷. مشرق الشمسین، ص ۷۹
۴۸. مشرق الشمسین، ص ۷۹
۴۹. الحبل المتین، ج ۲، ص ۳۶۰ (چاپ جدید)
۵۰. الفوائد الحائریه، ص ۱۴۱ و ۴۸۷ و ۲۲۳
۵۱. الفوائد الحائریه، ص ۲۲۴
۵۲. وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۵۲ و ۷۵؛ الحدائق الناضره، ج ۱، ص ۲۵؛ هدایة الابرار، شیخ حسن کرکی، ص ۱۷
۵۳. فوائد الاصول، ج ۱، ص ۲۴۱



مجله فقه دفتر تبلیغات اسلامی قم، برگرفته از مقاله روش فقهی شهید ثانی.    



جعبه ابزار