• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

زاهد گیلانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



زاهد گیلانی، تاج‌الدین ابراهیم‌بن روشن‌بن امیر شیخ‌بندار سنگانی، عارف قرن هفتم در گیلان، و مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی است.




احتمالا موطن اجداد او سنجان/ سنگان، یکی از روستاهای خواف خراسان، بود و از آنجا به گیلان مهاجرت کردند
[۱] محمدعلی گیلک، شیخ زاهد گیلانی، ص ۳۳، بی‌جا ۱۳۴۱؛
.



خانواده‌ی او از دهخدایان سرشناس گیلان بودند که به کشاورزی اشتغال داشتند. زاهد گیلانی در ۶۱۵ در ساورد/ سیاورود گیلان‌زاده شد
[۲] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۵ـ۱۸۶، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
[۳] محمدعلی گیلک، شیخ زاهد گیلانی، ص ۳۳، ۸۸، بی‌جا ۱۳۴۱؛
.



براساس برخی منابع زاهد گیلانی مرید سیدجمال‌الدین تبریزی بود
[۴] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص۱۸۰، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
[۵] نظمی‌افندی، ص ۸۲؛
احمدقمی در خلاصة ‌التواریخ
[۶] احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی، خلاصة ‌التواریخ، ص ۱۳، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹؛
او را سیدجمال‌الدین گیلانی ثبت کرده است و وی نیز مرید شهاب‌الدین تبریزی (متوفی نیمه‌ی اول قرن هفتم) است



سلسله نسب زاهد گیلانی از طریق این دو با چند واسطه به ابونجیب سهروردی و از او به چندین واسطه به حسن بصری و سپس به حضرت علی علیه‌السلام می‌رسد
[۷] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۰ـ۱۸۱، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
[۸] احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی،ص۱۳، خلاصة ‌التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹؛




گفته شده که شیخ زاهد، بدون واسطه، از شمس‌الدین محمد تبریزی (متوفی ۶۴۵ یا بعد از آن) خرقه گرفته است
[۹] ابن‌رافع، تاریخ علماء بغداد المسمی منتخب‌المختار، ص ۱۴۷ـ۱۴۸، چاپ عباس العزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸؛
.
[۱۰] عبدالحسین زرین‌کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ص ۶۳، تهران، ۱۳۶۲؛
نیز احتمال داده است که او در زمان خود قطب سلسله‌ی سهروردیه بوده است.
همچنین سلسله‌ی خلوتیه نیز وی را از مشایخ بزرگ خود محسوب می‌دارند و اهمیت وی نزد آنان به اندازه‌ای است که شیخ زاهد را امام‌الخلوتیه نامیده‌اند خلوتیه.



ابداع برخی از اذکار در طریقت جلوتیه که از شاخه‌های خلوتیه است به شیخ زاهد گیلانی نسبت داده می‌شود
[۱۱] د. اسلام، ذیل «جلوتیه»
.



درباره‌ی مذهب شیخ زاهد گزارش روشنی در دست نیست. برخی نویسندگان
[۱۲] رئوف موسوی، اردبیل در عصر صفویه،ص ۳۵، اردبیل ۱۳۷۹؛
[۱۳] علی‌اصغر رحیم‌زاده صفوی، شرح جنگها و تاریخ زندگانی شاه اسمعیل صفوی، ص ۱۹، به اهتمام یوسف پورصفوی، تهران ۱۳۴۱؛
، ظاهرآ به قصد توجیه تشیع شیخ صفی‌الدین اردبیلی، کوشیده‌اند که شیخ زاهد را شیعه‌ی جعفری جلوه دهند و حتی نوشته‌اند که صفی‌الدین به دستور وی مأمور شد تا در اردبیل براساس مذهب شیعه دوازده امامی به ارشاد مردم و ترویج تصوف بپردازد.

شیخ زاهد، بنابر وصیت استاد خود، سید جمال‌الدین تبریزی، پس از مرگ او بیست سال به تزکیه نفس پرداخت و از دستگیری طالبان خودداری کرد
[۱۴] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۸، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
.
با این حال، نام کسان بسیاری در زمره‌ی مریدان و جانشینان او ذکر شده است
[۱۵] عالم آرای شاه اسماعیل،ص ۸، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران ۱۳۴۹؛
.



حکایتهای متعددی درباره‌ی ارادت امرا و سلاطین معاصرش به او در دست است، از جمله اینکه غازان‌خان مغول(حک: ۶۹۴ـ۷۰۳)، با دیدن کراماتی از شیخ زاهد، به وی ارادت پیدا کرد
[۱۶] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا،ص ۱۵۰، ۲۰۷ـ۲۱۰، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
.



شیخ زاهد گیلانی با پرورش معنوی صفی‌الدین و انتخاب او به جانشینی خود، نقش مهمی در ساختار فکری و عقیدتی خاندان صفوی داشت، به طوری که بیشتر شاهان صفوی به او اظهار ارادت می‌کردند
[۱۷] حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه،ص ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۰۸، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶؛
[۱۸] اسکندر منشی، ج ۲، ص ۷۹۰
.



او به کرامات بی‌اعتنا بود و کار کردن را مقدمه‌ی سیر الی‌اللّه می‌دانست و از این‌رو، برای تأمین معاش به کشاورزی می‌پرداخت و دیگران را هم به کار کردن تشویق می‌کرد
[۱۹] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۹،۱۹۳، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
.



شیخ زاهد گیلانی همچون مرشد خود سماع می‌کرد و در عین حال به رعایت قوانین شرع اهتمام می‌ورزید و مریدانش را به جمع میان شریعت و حقیقت دعوت می‌کرد
[۲۰] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۷، ۸۸۲، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
. می‌گویند او در محلی به نام اصفهبد در گیلان در ساحل دریای خزر، خانقاهی بنا کرد
[۲۱] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا،ص ۱۰۶، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
[۲۲] حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه،ص ۲۰، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶؛
.



شیخ زاهد در سال ۷۰۰ صفی‌الدین را به جانشینی خود منصوب کرد و در همان سال در سیاورود درگذشت
[۲۳] ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۲۴۹، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
[۲۴] د.اسلام، ذیل «صفی‌الدین اردبیلی»
. صفی‌الدین در آنجا مقبره‌ای برای او بنا کرد
[۲۵] خواندمیر، ج ۴، ص ۴۱۷
.



گفته‌اند که، در سال ۸۹۲ سلطان حیدر، نواده‌ی شیخ صفی‌الدین، در پی خوابی که دیده بود، جسد شیخ زاهد را از سیاورود به شیخانه بَر (مکانی در کنار جاده‌ی لاهیجان به لنگرود) منتقل کرد و بقعه‌ی باشکوهی در آنجا ساخت
[۲۶] حسن روملو، احسن‌التواریخ، ص ۶۱۴ـ۶۱۵، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۴۹؛
[۲۷] ه. ل. رابینو، ولایات دارالمرز ایران،؛، ص ۳۶۴ـ۳۶۵، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، رشت ۱۳۵۷؛
[۲۸] سیدآقاعون اللهی،" آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در کجاست؟"، مجله گیله‌وا، سال دوم شماره ۷، ص ۸ـ۱۰، ویژه تالش، فروردین ۱۳۷۳؛
،همچنین درباره‌ی آرامگاه شیخ زاهد اقوال دیگری نقل کرده‌اند.
[۲۹] احمد موسوی، "مدفن شیخ زاهد گیلانی کجاست؟"، هنر و مردم سال ۱۳ شماره ۱۴۵،ص ۸۴ـ۸۶، آبان سال ۱۳۵۳؛




در میان اعقاب شیخ زاهد، نام اشخاص بزرگی دیده می‌شود، از جمله:
- عبداللّه زاهدی (از علمای قرن یازدهم)؛
- سه فرزند عبداللّه زاهدی (عطاءاللّه و ابوطالب و ابراهیم)، هر سه از عالمان قرن دوازدهم؛
- نوه‌ی زاهدی، حزین رابینو (شاعر معروف قرن دوازدهم)؛
- و شیخ حسین پیرزاده‌ی زاهدی مؤلف سلسلة النسب صفویه
[۳۰] محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین لاهیجی،تاریخ احوال بتذکرة حال مولانا شیخ محمدعلی حزین، ص ۵، ۸، لندن ۱۲۱۰ق/۱۸۳۱؛
[۳۱] حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه، ص ۳، مقدمه ایرانشهر، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶؛
[۳۲] طهرانی، ج ۴، ص ۴۹۰
.


 
۱. محمدعلی گیلک، شیخ زاهد گیلانی، ص ۳۳، بی‌جا ۱۳۴۱؛
۲. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۵ـ۱۸۶، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۳. محمدعلی گیلک، شیخ زاهد گیلانی، ص ۳۳، ۸۸، بی‌جا ۱۳۴۱؛
۴. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص۱۸۰، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۵. نظمی‌افندی، ص ۸۲؛
۶. احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی، خلاصة ‌التواریخ، ص ۱۳، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹؛
۷. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۰ـ۱۸۱، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۸. احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی،ص۱۳، خلاصة ‌التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹؛
۹. ابن‌رافع، تاریخ علماء بغداد المسمی منتخب‌المختار، ص ۱۴۷ـ۱۴۸، چاپ عباس العزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸؛
۱۰. عبدالحسین زرین‌کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ص ۶۳، تهران، ۱۳۶۲؛
۱۱. د. اسلام، ذیل «جلوتیه»
۱۲. رئوف موسوی، اردبیل در عصر صفویه،ص ۳۵، اردبیل ۱۳۷۹؛
۱۳. علی‌اصغر رحیم‌زاده صفوی، شرح جنگها و تاریخ زندگانی شاه اسمعیل صفوی، ص ۱۹، به اهتمام یوسف پورصفوی، تهران ۱۳۴۱؛
۱۴. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۸، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۱۵. عالم آرای شاه اسماعیل،ص ۸، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران ۱۳۴۹؛
۱۶. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا،ص ۱۵۰، ۲۰۷ـ۲۱۰، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۱۷. حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه،ص ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۰۸، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶؛
۱۸. اسکندر منشی، ج ۲، ص ۷۹۰
۱۹. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۹،۱۹۳، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۲۰. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۷، ۸۸۲، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۲۱. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا،ص ۱۰۶، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۲۲. حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه،ص ۲۰، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶؛
۲۳. ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۲۴۹، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳؛
۲۴. د.اسلام، ذیل «صفی‌الدین اردبیلی»
۲۵. خواندمیر، ج ۴، ص ۴۱۷
۲۶. حسن روملو، احسن‌التواریخ، ص ۶۱۴ـ۶۱۵، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۴۹؛
۲۷. ه. ل. رابینو، ولایات دارالمرز ایران،؛، ص ۳۶۴ـ۳۶۵، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، رشت ۱۳۵۷؛
۲۸. سیدآقاعون اللهی،" آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در کجاست؟"، مجله گیله‌وا، سال دوم شماره ۷، ص ۸ـ۱۰، ویژه تالش، فروردین ۱۳۷۳؛
۲۹. احمد موسوی، "مدفن شیخ زاهد گیلانی کجاست؟"، هنر و مردم سال ۱۳ شماره ۱۴۵،ص ۸۴ـ۸۶، آبان سال ۱۳۵۳؛
۳۰. محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین لاهیجی،تاریخ احوال بتذکرة حال مولانا شیخ محمدعلی حزین، ص ۵، ۸، لندن ۱۲۱۰ق/۱۸۳۱؛
۳۱. حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه، ص ۳، مقدمه ایرانشهر، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶؛
۳۲. طهرانی، ج ۴، ص ۴۹۰




دانشنامه جهان اسلام، عنوان مقاله:زاهد گیلانی، شماره ۶۰۰۱.    



جعبه ابزار