سفرنامه فرخ خان امین الدولة، مخزن الوقایع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «سفرنامه فرخ خان امین الدوله (مخزن الوقایع)»، تالیف حسین بن عبدالله سرابی به
زبان فارسی شرح ماموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله به نمایندگی ایران به ممالک اروپایی در سال ۱۲۷۲ قمری مطابق ۱۸۵۶ م است.
این مسافرت منجر به عقد قرارداد معروف
پاریس در ۴ مارس ۱۸۵۷ با انگلستان و چشم پوشی از هرات شد. سفر ماموریت تام الاختیار او متعاقب جریان‌های مربوط به
جنگ ایران و
افغانستان بر سر
هرات پیش آمد که تفصیل مطلب را مرحوم حسین محبوبی اردکانی به شرح کافی و دقت وافی بیان فرموده است. بنابراین، مطالب مندرج در این کتاب از لحاظ وقوف بر یکی از حوادث مهم سیاسی و دیپلماسی ایران واجد اهمیت است و همیشه یکی از اسناد برای بررسی آن جریان خواهد بود. سفر امین الدوله از ۱۱ ذی قعده ۱۲۷۲ شروع شد و قریب دو سال مدت گرفت.
ساختار کتاب؛ شامل مباحث، چند توضیح، فهرست مطالب، شرح حال فرخ خان امین الدوله، بحثی درباره اسناد فرخ خان امین الدوله، مقدمه، پیش گفتار، مقدمه مولف، در خاک عثمانی، فصل اول و دوم، توضیحات و بخش فهرست‌ها می‌باشد.
بخش چند توضیح کتاب به مباحث؛ این مجموعه، این کتاب، نسخه مخزن الوقایع و اسناد امین الدوله در تدوین کتاب می‌پردازد.
بعد از بیان فهرست مطالب، شرح حال امین الدوله گزارش شده است. در این بخش زندگی فرخ خان امین الدوله به طور مفصل بیان شده که «میرزا مهدی در حدود ۱۲۳۰ قمری (۱۸۱۴ م) در
کاشان دارای فرزندی به نام ابوطالب شد. این پسر در اوایل جوانی به
تهران روانه شد و به زودی در دربار فتحعلی شاه سمت پیشخدمتی خاصه یافت. به درخواست عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه فرخ خان را با درجه سرهنگی نزد محمد میرزا (محمد شاه) که مشغول قشون کشی اول به هرات بود، به آنجا می‌فرستد... در ۱۲۵۲ فرخ خان- که مردی کاردان بود- از طرف محمد شاه برای اصلاح فساد در
طبرستان به آن جا می‌رود و چندی حاکم آن ولایت می‌شود. سال بعد فرخ خان مامور تحقیق درباره شورش
اصفهان می‌گردد و چهار ماهی هم به امور ولایتی رسیدگی می‌کند...» .
بحث بعدی کتاب از ایرج افشار درباره اسناد مربوط به امین الدوله است که ایشان در این بخش آن را جمع آوری کرده‌اند.
مقدمه اول کتاب نیز به مباحثی؛ همانند: محاصره هرات در زمان فتحعلی شاه، محاصره هرات در زمان محمد شاه، روابط ایران و افغانستان در زمان ناصرالدین شاه، داستان جنگ جنوب و سفارت ایمن الدوله در زمان ناصرالدین شاه اشاره دارد.
پیش گفتار کتاب در اهمیت کتاب در موضوع مسئله هرات و جدا شدن آن از ایران می‌پردازد. مولف در این بخش بیان می‌کند که این سفرنامه هفتمین سفرنامه در دوره قاجار است که به رشته تحریر در آمده است. گزارشی مختصر از مولف کتاب و مطالب کتاب را می‌توان در پیش گفتار ملاحظه کرد.
مقدمه مولف کتاب در چند بخش مطالب را در خود دسته بندی کرده است. بخش اول به تجلیل از ناصرالدین شاه می‌پردازد. بخش‌های بعدی مقدمه به چگونگی این مسافرت اشاره می‌کند؛ همانند: حرکت از تهران، در
قزوین ، در
زنجان ، دستورالعمل ماموریت،....
مولف قبل از پرداختن به وقایع آنچه که در اروپا گذشت، بخش به نام در خاک
عثمانی را بیان می‌کند. در این بخش نیز به شرح مسافرت در طول مسیر به اروپا را بیان می‌کند. مباحثی؛ همانند: در قریه دیزج،
شتر قربانی تاجر تبریزی، آبگرم حسن قلعه، ورود به ارزروم،....
ایشان به عنوان نمونه وقتی که به شرح وقایع قریه دیزج می‌رسد، چنین بیان می‌دارد که: «و سه ساعت بغروب مانده وارد قریه قزل دیزج که اولین منزل خاک عثمانی است(شدند). چادرها و پیشخانه سفارت کبری را در کنار آبادانی زدند. هنگام ورود، جناب امین الملک صاحب منصبان دولت عثمانی را همراه خود به چادرپوش خود دعوت کرده، قدری مشغول صحبت دوستانه گردیده، پس از صرف قهوه و
قلیان و چایی برخاسته به منازل خود متفرق شدند. هنگام قریب به غروب جناب امین الملک حسین پاشای میرمیران و قایم مقام و سایر صاحب منصبان را از برای چایی خوردن به چادرپوش خود دعوت فرمودند، و مشغول صحبت‌های مقتضی مجلس گردیدند....»
فصل اول کتاب به ذکر ایامی می‌پردازد، که این هیئت در
استامبول ترکیه اقامت داشته است و مکاتباتی که امین الملک با دولت انگلیس داشته، در این فصل بیان شده است.
مباحثی؛ مانند: سفیر بالای دست وزیر خارجه، در حضور صدراعظم، ترتیب شرفیابی به حضور خلیفه، شکوه درگاه خلافت که برای نمونه در این بخش چنین بیان می‌دارد: «در دم عمارت سلطانی یکصد نفر عسکر و سه نفر سرهنگ با لباس قرمز و خیلی پاکیزه پیشفنگ سلام نظامی دادند. به درب اصل عمارت که رسیدیم دوازده پله بسیار وسیع از
سنگ مرمر بالا رفته، داخل اطاق بزرگی شدیم. دوازده نفر یساول در طرف راست و دوازده نفر در سر پله‌ها و همچنین شش نفر در داخله اطاق در راست و شش نفر دیگر در چپ با تبرزین‌های
مطلا در دست، و کلاه بلند پردار در سر، و قباهای ماهوت گلی گلابتون دوز تمام یراق در بر، و شمشیرهای غلاف طلا در کمر، ایستاده بودند. از آنجا که داخل اطاق بیرونی شدند ایشیک آقاسی باشی با نشان و لباس رسمی با چند نفر استقبال کرده، با کمال احترام بعد از تعظیم به جلوی جناب امین الملک افتادند، از آن اطاق بزرگ گذشته داخل صفه بزرگی شدیم. در آن صفه از غلامان خاص سلطانی با لباس ماهوت آبی صف کشیده و در سر کلاه قرمز گذاشتند...».
در فصل دوم به گزارش سفر امین الدوله به فرانسه پرداخته می‌شود که شامل: حرکت از اسلامبول، اخراجات سفارت ایران با دولت فرانسه است، تفرج در آتن، تماشای یکی از معابد قدیمه، شرحی از آکروپول... می‌شود.
ایشان در بخشی شهر آتن را چنین توصیف می‌کند که «خود شهر آتن در مقابل این عمارت و در مساحت هموار واقع شده که طرف مشرق و سمت شمالی
شهر تل‌های جنگلی پست و بلند و زراعت کاری‌های دیمی نمودار، و سمت غربی که بیک فرسخ مسافت منتهی به دریا می‌شود همه باغات(کذا)و محل زراعت بود. هوای این مکان گرمسیر و خاک زمینش بسیار قابل و حاصلخیز است. از
میوجات (کذا)،
انگور بسیار و سایر(میوه‌ها) هم از هر جنس به قدر اعتدال، و از مرکبات پرتقال و نارنگی و لیمو زیاد به نظر درآمد. و درخت
زیتون افزون از همه اشجار بود....» .
بخش توضیحات کتاب به شرح همراه امین الدوله در این سفر، توضیح بعضی از اماکن و کلمات آمده در بخش بسنده می‌کند.
کتاب حاضر از نظر موضوع، یکی از مهم‌ترین سفرنامه‌های دوره قاجاریه است؛ زیرا شرح وقایع ماموریتی است، مربوط به قضایای هرات و عقد معاهدات با دول اروپایی، و از نظر قدمت نیز تا آن جا که اطلاع حاصل است، ظاهرا هفتمین سفرنامه‌ای است که در دوره قاجاریه نوشته شده است.
این کتاب شرح یک ماموریت مهم سیاسی است. ضمنا مؤلف در خلال آن به وصف ممالک و چگونگی امور آنها و نکات دیدنی که برای ایرانی تازگی داشته است پرداخته، و البته مطالبی هم بوده است که مؤلف به اقتضای عضویت در هیات رسالت فرخ خان امین الملک- که هیاتی سیاسی و مامور به مذاکرات بسیار مهم بوده است- نمی‌توانسته است به بحث در آن مطالب بپردازد.
بر روی هم در این سفرنامه مراسلات و صورت مذاکرات مهمی مندرج است که برای اهل تحقیق فوق العاده سودمند است. از این سفرنامه به خوبی نظر دولت‌های
عثمانی ، فرانسه و انگلیس نسبت به ایران معلوم می‌شود و مخصوصا عقاید سلاطین و سیاستمداران عثمانی و از اینرو برای تحقیق در روابط ایران و عثمانی در دوره قاجاریه از منابع ارزنده به شمار می‌رود.
شرح مفصل مسافرت از تهران تا سرحد عثمانی، تشریفات پذیرایی و هدیه‌ها- چه در ایران و چه در خاک عثمانی- نماینده رسوم قرن پیش است و امروز که این رسوم از میان رفته است، اطلاع بر آنها خالی از لطف نیست. مذاکرات سفیر با اولیای دولت عثمانی- که دل و زبان یکی نداشتند- خواندنی است. بر طبق معمول، تعارف در مشکلات سیاسی کار دو طرف را آسان می‌ساخت.
ماجرای میان سفیر ایران و سفیر انگلیس در اسلامبول، شرح وقایع سفر کشتی و دریا، تماشای آثار تاریخی اروپا و اظهار نظر مؤلف درباره هر کدام خود از موضوعات جالب توجه محسوب می‌شود. نامه‌های متبادله بین سفیر ایران و سفیر انگلیس، نامه‌های سفیر به صدراعظم، استدلال‌های سفیر ایران برای روشن شدن حقایق تاریخی درخور توجه است.اساس این مسافرت به واسطه پیش آمد مساله هرات و تجزیه نواحی شرقی
ایران و جنگ‌های معروف بین
سپاه ایران و افغان و دخالت دولت انگلستان در این ماجرا است.
فرخ خان امین الملک خود شاهد بسیاری از پیش آمدهای مربوط به این موضوع بود. قسمتی از دوره خدمت دولتی را در دستگاه عباس میرزا و محمد شاه گذرانیده و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه از رجال دربار گردیده بود، و در این جریانات بر بسیاری از اتفاقات مملکتی اطلاع یافته و فرد مطلعی شده بود. به احتمال قریب به یقین او ریشه کار را می‌دانست و اطلاع داشت که عباس میرزا چه کوشش‌ها بکار برده بود، تا افغانستان از دست نرود. می‌دانست که محمد شاه با چه کیفیتی خود را به پشت دروازه هرات رسانید و چگونه رقابت دو سفیر روس و انگلیس کار او را دشوار گردانید.
تا آنجا که سفیر دولت انگلیس، دولت ایران را تحت فشار قرار داد و قطع رابطه سیاسی نمود و از ایران بیرون رفت و نیروی دریایی انگلیس در
خلیج فارس خارک را به تصرف درآورد. محمد شاه به ناچار از گرفتن هرات دست برداشت و آن کار را به وقت دیگر موکول ساخت، ولی دیگر نه مجال یافت و نه
بیماری به او اجازه داد که در پی آرزوی خود اقدام نماید.
فرخ خان بر قضایای هرات در زمان ناصرالدین شاه و بهانه‌های سفیر انگلیس، قضیه میرزا هاشم نوری اسفندیاری، ادعاهای انگلیس در مورد
حقوق کسانی که خود را به آن بسته بودند و امثال این امور، کاملا مطلع بود و از این جهت می‌توانست به سیاست مداران اروپایی توضیحات کافی بدهد. فرخ خان در این ماموریت میزان تدبیر و کفایت خود را نشان داد و با اینکه قبل از این
سفر به اروپا نرفته بود و زبان خارجی نمی‌دانست، و وارد کارهای مربوط به سیاست خارجی نبود، مع هذا با جرات و جسارت این ماموریت را قبول نمود و در سراسر ماموریت خود با حوصله و متانت با رؤسای کشورها و وزراء و شخصیت‌های سیاسی نشست و برخاست کرد و با آنان مذاکره نمود، و از نظر رفتار و معاشرت و برخورد کسی بر او خرده‌ای نگرفت.
تصحیح کتاب، مبتنی بر دو نسخه خطی است که هر دو متعلق به جناب آقای حسنعلی غفاری (معاون الدوله) نواده پسری مرحوم فرخ خان غفاری است.
این دو نسخه که در کتاب با علامات «الف» و «ب» مشخص شده است، در مواردی با هم اختلاف دارد؛ ولی به هر حال از نسخ دیگر، مانند نسخه مرحوم اقبال (متعلق به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران) و نسخه کتابخانه ملی
تبریز ۲ کامل تر است، و چون نسخه خانوادگی است، احتمال کلی می‌رود که از نسخه‌های دیگر هم که احیانا در جاهای دیگر هست کامل تر باشد.
مشخصات دو نسخه مورد استفاده بشرح ذیل است:
نسخه الف: به خط شکسته نستعلیق در ۴۵۴ صفحه، خط اواخر قرن ۱۳، مجدول، با سرلوحه مذهب، قطع رحلی، جلد ضربی، بدون نام کاتب.
نسخه ب: به خط شکسته نستعلیق در ۴۳۱ صفحه، خط قرن چهاردهم، قطع خشتی، بدون نام کاتب.
در مقایسه نسخه الف با نسخه ب خصوصیات ذیل به چشم می‌خورد:
۱- تحریرکننده نسخه ب قواعد املایی و انشایی را بیشتر در نظر داشته و مراتب شخصیت افراد را در ترکیب جملات و ادای القاب و مناصب مراعات کرده است.
۲- متن دو نسخه از لحاظ جمله بندی در اغلب موارد با هم اختلاف دارد و تحریر کننده نسخه ب اکثر جملات و کلمات را به سائقه ذوق و سلیقه خود تغییر داده است، و گاهی مضمون و معنای قسمت‌های از نسخه الف را در قالب جملاتی دیگر ریخته که کاملا با متن نسخه دیگر فرق دارد.
۳- غالبا اغلاطی که در نسخه الف بچشم می‌خورد در نسخه دیگر نیست و اصلاح شده است.
۴- دقت و امعان نظر مختصر در متن دو نسخه اصالت و قدمت نسخه الف را کاملا نشان می‌دهد، و از این رو نسخه مزبور اصل و دیگر نسخه بدل قرار داده شد.
بخش فهرست منابع و ماخذ نیز به فهرست مآخذ درباره زندگی ایمن الدوله، کتب مختلف مربوط به تاریخ آن دوره، فهرست کتب و رساله، روزنامه و فهرست اعلام اشخاص و اسامی جغرافیایی می‌پردازد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
