سوره تبت(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَبَّت، صد و یازدهمین سوره از قرآن کریم، دارای ۵ آیه، ۲۴ کلمه و ۸۱ حرف. این سوره از دیرباز با نامهایی چون «تبت یدا ابی لهب» (ابنندیم، ص۲۸؛ سیوطی، الدر، ج۶، ص۷۰۱)، ابیلهب (فراء،ج۳، ص۲۹۸)، والمسد (طبرسی، ج۱۰، ص۷۱۴) شناخته بوده، و شهرت داشته است. در مصاحف ایرانی و به تبع آن در شبهقارۀ هند و افغانستان، نام تبت؛ در مصحف امیری، المسد؛ و در مصحف سلطانی، اللهب آمده است.
سورۀ تبت در ترتیب نزول مشهور و متداول در سرزمینهای اسلامی، ششمین سوره از سورههای مکی است که پس از سورۀ حمد و پیش از سورۀ تکویر نازل شده است (دروزه، ج۱، ص۱۴). دیگر روایات ترتیب نزول نیز ردیفهای ۵ تا ۷ را به این سوره اختصاص دادهاند (خازن، ج۱، ص۸؛ رامیار، ص۶۸۲-۶۸۳) که آشکارا نشانگر نزول این سوره در آغاز بعثت است؛ چنانکه آهنگ و مضامین آیات آن نیز با نخستین سورههای مکی قرآن همخوانی فراوان دارد (دروزه، ج۱، ص۱۲۲). اما روایات مشهور اسباب نزول (واحدی، ص۳۴۴-۳۴۵؛ سیوطی، الدر، ج۶، ص۷۰۱؛سیوطی، لباب، ص۲۱۹؛ قرطبی، ج۲۰، ص۲۳۴-۲۳۵) از نزول سورۀ تبت به دنبال نزول آیۀ «وَ اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبین» ــ آیۀ ۲۱۴ از سورۀ شعراء، چهل و هفتمین سـوره در ترتیب نزول مشهور (دروزه، ج۱، ص۱۴) ــ حکایت دارند (مودودی، ج۶، ص۵۲۳-۵۲۴؛ابنعاشور، ج۳۰، ص۶۰۰).
در روند سنتی از تفسیر ترتیبی قرآن کریم و در نگاه نخستین، سخن سورۀ تبت تنها دربارۀ مرد و زنی خاص از میان ستیزهگران با پیامبر اکرم (ص)، و نیز سراسر طعن و نفرین است (شریعتی، ص۳۸۸-۳۹۴) و از اینرو، از نظر محتوا و مضمون چهرهای کاملاً متفاوت با دیگر سورههای قرآن کریم مینماید. بر این پایه، مفسران با تأیید و تأکید بر دو ویژگی یاد شده، درصدد توجیه و احتجاج و دفاع از حریم کلامالله برآمدهاند (زمخشری، ج۴، ص۸۱۴ ؛ قرطبی، ج۲۰، ص۲۳۶-۲۳۷؛ دروزه، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴؛ فهری، ص۲۲۹-۲۳۱؛ فهری، ص۲۳۳). اما اگر از سویی سورۀ تبت به عنوان حلقهای از ۲۲ سورۀ پایانی قرآن کریم مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و از سوی دیگر از نظر موضوعی به ویژه با سورههای مکی مقایسه شود، میتوان آیات پنجگانۀ این سوره را جملاتی خبری، و نه انشایی و دعایی، و حاکی از نفرین و دشنام در نظر آورد. بر همین اساس، به نظر میرسد برخی همانندیها همچون همخوانی تعبیر آغاز سوره با تعبیراتی از قبیل «تبّاً لَکَ»، «تبّاً لَکُما» و «تبّاً لِهذا مِن دین» دربارۀ ابولهب و نیز فرجام ابولهب و همسرش (طوسی، ج۱۰، ص۴۲۷؛ قرطبی، ج۲۰، ص۲۳۴-۲۳۵؛ ابنکثیر، ج۷، ص۴۰۲؛ آلوسی، ج۳۰، ص۲۶۰)، اسباب این زمینه را فراهم کرده است که سورۀ تبت از آغاز تا انجام، مجموعهای همگون از طعن، لعن و نفرین قلمداد شود (فراء، ج۳، ص۲۹۸؛ طبری، ج۳۰، ص۲۱۷-۲۲۱؛ طوسی، ج۱۰، ص۴۲۷).
افزون بر اینها، در سخن از کنیۀ ابولهب باید گفت که وی در زمان خویش با کنیۀ ابوعتبه هم شناخته میشده است (ابنکثیر، ج۷، ص۳۹۹؛ سیوطی، الدر، ج۶، ص۷۰۱)، و اینکه بعدها بیشتر با عنوان ابولهب شهرت یافته، زمینهای همانند کاربرد رایج عنوان ابوجهل (ه م) داشته است (دروزه، ج۱ ص۱۲۲). بنابراین مبانی، آیۀ نخست با توجه به تفسیر آن در همین سوره با عبارت
«سَیَصْلى ناراً ذاتَ لَهَب» و آیات نظیر آن در دیگر سورههای قرآن همچون «...وَ مازادوهُمْ غَیْرَ تَتْبیبٍ» (هود:۱۰۱)،
«…وَ ماکَیْدُ فِرْعَوْنَ اِلّا فی تَبابٍ» (مؤمن:۳۷)، هر فرد یا گروهی را که مُنادی شرک و آتشبیار معرکۀ فساد باشد و رفتار و کردار دوزخی و جهنمی داشته باشد، در برمیگیرد (طالقانی، ج۲، ص۲۹۸؛ آلوسی، ج۳۰، ص۲۶۱؛ طنطاوی، ج۲۵، ص۲۸۵)؛ چنانکه از دیرباز قرآن شناسان سورۀ تبت را در شمار مبهمات قرآن فهرست کردهاند (سیوطی، مفحمات، ص۴۶). نیز، بنا بر مشهور وقتی که ابوبکر با اعتراض خشونتآمیز امجمیل نسبت به هجو خود و همسرش توسط پیامبر اکرم (ص) مواجه گردید، به خدای کعبه سوگند یاد کرد که آن حضرت شاعر نیست و هرگز او و همسرش را هجو نکرده است. پس همسر ابولهب سخن وی را پذیرفت و خشمش فرونشست (صعیدی، ص۶۱-۶۶؛ حویزی، ج۵، ص۶۹۷- ۶۹۸؛ قطب، ج۶، ص۴۰۰۱). به این ترتیب، جایی نیز برای برخی شبهات مبنی بر اینکه تصریح قرآن بر نام و نشان ابولهب و همسرش، برای همیشه راه را برای ایمان آوردن و توبه و اصلاح آن دو بسته است، باقی نمیگذارد (طوسی، ج۱۰، ص۴۲۸؛ ابنجوزی، ج۹، ص۲۶۰؛ ابوالسعود، ج۹، ص۲۱۱؛ اسماعیل حقی، ج۱۰، ص۵۳۴).
سورۀ تبت از نظر قالب و محتوا بیش از هر سورۀ دیگری به سورۀ هُمَزه (۱۰۴ در ترتیب تلاوت، و ۳۲ در ترتیب نزول مشهور)(دروزه، ج۱، ص۱۴) شباهت دارد، به گونهای که آیات دو سوره به ترتیب با یکدیگر متناظر و مفسر یکدیگرند. محور موضوعی هر دو سوره نیز، بیان فرجام دوزخیان و معاندانی است که همواره با پیامبران و مصلحان سرِستیز دارند (صادقی، ج۳۰، ص۵۰۱؛ ابنعاشور، ج۳۰، ص۶۰۰؛ صواف، ص۵۵۵؛ صواف، ص۵۶۱).
سورۀ تبت در ترتیب مصحف شریف میان دو سورۀ نصر و اخلاص قرار گرفته است. به همین لحاظ بیانگر اِمدادهایی غیبی است که پشتوانۀ مضامین سورۀ نصر است؛ مبنی بر اینکه چگونه خداوند سبحان، پیامبر(ص) را از شرور دشمنان سرسخت در امان داشت (قاسمی، ج۱۷، ص۲۸۹؛ طالقانی، ج۲، ص۲۹۸؛ جواهر البیان، ص۱۴۶-۱۴۷؛ بقاعی، ج۲۲، ص۳۲۶-۳۲۷؛ بقاعی، ج۲۲، ص۳۴۶-۳۴۷؛ سیوطی، تناسق، ص۱۴۶). همچنین گفتنی است، سورۀ تبت با توجه به اینکه پیش از مُعَوِّذات (سورههای اخلاص و فَلَق و ناس) ــ که خاتمة الکتاباند ــ جای گرفته است، به نوعی سورۀ پیش از پایان قرآن کریم به حساب میآید و از اینرو نیز شایان تأمل و تدبر فراوان است.
سورۀ تبت از نخستین سورههای قرآنی است که در سدۀ اخیر از نظر هماهنگی لفظ، مفاد و اسلوب اعجاز آمیز بیان قرآن، توجه محققان را به خود جلب کرده است. در نظر این محققان ضرباهنگ کلمات هر یک از آیات این سوره با صداهایی که مضامین آیات در ذهن شنوندگان تداعی میکند، همخوانی دارد. همچنین،برخیاز محققان بهاوج هنر تصویرپردازی با حروفوکلمات،وبا استفاده از محدودترینالفاظ و چینش دقیق در اینسوره اشارهکردهاند(قطب، ج۶، ص۴۰۰۰- ۴۰۰۱؛طالقانی،ج۲، ص۲۹۸).
در باب فضیلت و خواص قرائت و کتابت سورۀ تبت روایات متعددی نقل شده است که غالباً مضامین آنها مشتمل بر نکاتی برای شناخت دقیقتری از سوره و درک جایگاه آن در میان دیگر سورههای قرآن کریم است (زمخشری، ج۴، ص۸۱۷؛ طبرسی، ج۱۰، ص۷۱۴؛ یافعی، ص۱۲۶؛ بحرانی، ج۴، ص۵۱۸).
مآخذ:
(۱) قرآن کریم؛
(۲)محمود آلوسی، روح المعانی، تهران، انتشارات جهان؛
(۳) عبدالرحمان ابنجوزی، زاد المسیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
(۴) محمدطاهر ابنعاشور، التحریر و التنویر، تونس، دارالکتب الشرقیه؛
(۵) ابنکثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م؛
(۶) ابنندیم، الفهرست؛
(۷) محمد ابوالسعود، تفسیر، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م؛
(۸) اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، استانبول، ۱۳۸۹ق؛
(۹) هاشم بحرانی، البرهان، به کوشش محمود موسوی زرندی، قم، ۱۳۹۴ق؛
(۱۰) ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، حیدرآباددکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛
(۱۱) جواهر البیان فی تناسب سور القرآن، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛
(۱۲) عبدعلی حویزی، تفسیر نورالثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق؛
(۱۳) علی خازن، تفسیر، بیروت، دارالمعرفه؛
(۱۴) محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م؛
(۱۵) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۴۶ش؛
(۱۶) محمود زمخشری،الکشاف، بیروت، دارالکتاب العربی؛
(۱۷) سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمدعطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛
(۱۸) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م؛
(۱۹) سیوطی، لباب النقول، به کوشش احمد عبدالشافی، بیروت، دارالکتبالعلمیه؛
(۲۰) سیوطی، مفحمات الاقران فی مبهمات القرآن، قاهره، ۱۳۲۶ق؛
(۲۱) محمد تقی شریعتی، تفسیر نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛
(۲۲) عبدالمتعال صعیدی، الازهر و کتاب دراسات قرآنیة، قاهره، دارالثقافة العربیة للطباعه؛
(۲۳) محمد محمود صواف، فاتحة القرآن، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م؛
(۲۴) محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، تهران، ۱۳۴۸ش؛
(۲۵) محمدحسین طباطبایی، المیزان، بیروت،۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م؛
(۲۶) فضل طبرسی، مجمع البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، داراحیاء التراث العربی؛
(۲۷) طبری، تفسیر؛
(۲۸) محمد طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۵۰ق؛
(۲۹) محمد طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛
(۳۰) یحیى فراء،معانی القرآن، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م؛
(۳۱) احمد فهری، دروس فی التفسیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
(۳۲) محمد جمال الدین قاسمی، محاسن التأویل، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م؛
(۳۳) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛
(۳۴) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م؛
(۳۵) ابوالاعلى مودودی، تفهیم القرآن، لاهور، ۱۹۸۳م؛
(۳۶) علی واحدی، اسباب النزول، قاهره، ۱۳۱۵ق؛
(۳۷) عبدالله یافعی، الدر النظیم، قاهره، نشر عبدالحمید احمد حنفی.
(۳۸) محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م؛