سید محمد بیرجندی‌تدین(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تدیّن ، سیدمحمد ، از چهره های سیاسی و فرهنگی اواخر دورة قاجار و دوران پهلوی . سیدمحمد بیرجندی معروف به تدیّن ، پسر محمدتقی ، در ۱۲۶۰ ش در یکی از قرای بیرجند متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در بیرجند گذراند، سپس برای ادامة تحصیل راهی مشهد شد و در مدرسة میرزاجعفر حجره ای گرفت و به مدت هشت سال به آموختن علوم قدیمه پرداخت . در ۲۳ سالگی از مشهد به تهران عزیمت کرد و چندسال به تحصیل ریاضیات و فلسفه مشغول بود. سپس تحصیلات خود را نزد عبدالرزاق بغایری • و ناظم الاطباء در رشته های ریاضی و طبیعی و طب ادامه داد و سرانجام در یکی از حجرات مدرسة فیلسوف واقع در امامزاده اسماعیل تهران مکتبخانه ای دایر کرد و روضه خوانی هم می کرد. بعدها مکتبخانه را به مدرسه ای به نام تدیّن تبدیل کرد و خود نیز به تدیّن معروف شد. حُسن مدیریت وی و مراقبت در پیشرفت تحصیل شاگردان ، سبب شهرت مدرسة تدیّن شد (یغمائی ، ص ۲۹۲ـ۲۹۳؛ چند پرده از زندگانی رجال ، ص ۲۷؛ بامداد، ج ۳، ص ۲۳).
تدیّن با مشروطه طلبان همراه و هم رأی بود و روزی که به فرمان محمدعلی شاه مجلس را به توپ بستند از مردم جدا نشد و پس از آن با نطقها و خطابه های پرشور، خلق را به مقاومت در برابر ستمگریهای محمدعلی شاه و یاری کردن مجاهدین تشویق می کرد. وی با شرکت عده ای از روشنفکران آزادی خواه ، دستة سادات فاطمیه را تشکیل داد و در مساجد به منبر می رفت و مردم را به فداکاری برمی انگیخت (بامداد، ج ۳، ص ۲۳). چندی هم با سربازان ملی در مسجد سپهسالار با قوای استبداد جنگید ( چند پرده از زندگانی رجال ، ص ۲۷). او که به همین سبب شهرت یافته بود، از افراد مبرّز حزب دموکرات شد (بامداد، ج ۳، ص ۲۳۶) و در انتخابات دورة چهارم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تهران انتخاب شد. در کابینة وثوق الدوله به حکومت گیلان منصوب و مأمور مذاکره و ابلاغ پیام صلح رئیس دولت به میرزا کوچک خان جنگلی و حل مسالمت آمیز قضیة جنگل شد که توفیقی حاصل نکرد و به تهران بازگشت (فرخ ، ص ۳۵؛ هدایت ، ص ۳۱۰). تدیّن در ۱۲۹۸ ش امتیاز انتشار روزنامة صدای تهران را گرفت که اولین شمارة آن در ۲۰ مرداد ۱۲۹۸ انتشار یافت . این روزنامه از طرفداران وثوق الدوله و از جمله مدافعان قرارداد ۱۹۱۹ بود (عاقلی ، ج ۱، ص ۱۳۳). در سوم اسفند ۱۲۹۹ کودتاچیان تدیّن را توقیف و زندانی کردند، ولی پس از مدتی آزاد شد (مستوفی ، ج ۳، ص ۲۱۳). مجلس چهارم در اول تیر ۱۳۰۰ افتتاح شد و سیدمحمد تدیّن ، نمایندة مردم تهران ، در زمرة وکلای متنفذ آن مجلس و ظاهراً جزو اکثریت بود (عاقلی ، ج ۱، ص ۱۵۶). او در ۱۵ مهر ۱۳۰۰ در انتخابات هیئت رئیسه مجلس شرکت کرد و در زمرة منشیان انتخاب شد و در انتخابات فروردین ۱۳۰۲ نایب رئیس دوم مجلس گردید (فرهنگ قهرمانی ، ص ۵۰؛فرهنگ قهرمانی ، ص۵۳).
در انتخابات دورة پنجم مجلس شورای ملی سیدمحمد تدیّن از بیرجند و قائنات به وکالت مجلس انتخاب شد. وی در مجلس پنجم یکی از مهره های مهم سردارسپه بود (مرسلوند، ج ۲، ص ۲۶۱) و هم او بود که طرح قانونی تغییر رژیم مشروطه به جمهوریت را به مجلس داد (عاقلی ، ج ۱، ص ۱۸۴). در همین دوره بود که حسین بهرامی ، از جمهوری خواهان ، به تحریک تدیّن به مدرس سیلی زد. در پی این اهانت به مدرس ، مردم به مجلس ریختند و با جمهوری مخالفت کردند و طومار جمهوری رضاخانی درهم پیچیده شد (مستوفی ، ج ۳، ص ۵۸۶ ـ ۵۸۸). در ۱۵ مهر ۱۳۰۴ انتخابات هیئت رئیسه مجلس شورای ملی انجام گرفت و میرزا حسین خان مؤتمن الملک به ریاست رسید و سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول شد، اما مؤتمن الملک از قبول ریاست خودداری کرد (عاقلی ، ۱۳۷۶ ش ، ج ۱، ص ۱۹۷؛ بهار، ج ۲، ص ۳۲۶). مجلس پس از درخواست مجدد از مؤتمن الملک برای پذیرش ریاست و امتناع وی ، بر آن شد حسن مستوفی را به ریاست برگزیند ولی او نیز نپذیرفت و استعفای خود را کتباً اعلام کرد. تدیّن بی آنکه استعفانامه را قرائت کند با عنوان نایب رئیس اول جلسه را برقرار ساخت و اعتراض شهید مدرس به این عملِ خلافِ نظامنامة مجلس ــ قرائت نکردن استعفانامه و تعیین نشدن رئیس جدید ــ به جایی نرسید (ایران . مجلس شورای ملی ، دوره پنجم ، جلسه ۲۱۱، مورخ ۹ آبان ۱۳۰۴). بدین ترتیب روز نهم آبان جلسة علنی مجلس شورای ملی به ریاست سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول تشکیل شد و طرحی که داور به صورت مادّه واحده تهیه و به امضا رسانده بود و انقراض سلسلة قاجاریه و واگذاری موقت حکومت به رضاخان را اعلام می کرد قرائت شد. پس از مخالفتها و موافقتهایی که با این طرح در مجلس ابراز شد، مادّه واحده با اکثریت ۸۰ رأی از ۸۵ رأی در جلسه تصویب شد (بهار، ج ۲، ص ۳۳۲ـ۳۶۵). عصر همان روز، سیدمحمد تدیّن به اتفاق سایر اعضای هیئت رئیسه با رضاخان پهلوی ملاقات و تصمیم مجلس را دایر به خلع سلسلة قاجاریه و تفویض حکومت موقت به وی تسلیم کردند (مستوفی ، ج ۳، ص ۶۶۶).
در انتخابات بعدی هیئت رئیسه در آبان ۱۳۰۴، تدیّن به ریاست مجلس انتخاب شد. او در مجلس ششم نیز به ریاست مجلس برگزیده شد (عاقلی ، ج ۱، ص ۲۰۰؛عاقلی ، ج ۱، ص۲۱۱). در ۱۸ بهمن ۱۳۰۵ تدیّن از ریاست مجلس و نمایندگی کناره گیری کرد و در همان روز در سمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به کابینة حسن مستوفی (مستوفی الممالک ) وارد شد (عاقلی ، ج ۱، ص ۲۱۷ـ ۲۱۸). در خرداد ۱۳۰۶ مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه ) بجای حسن مستوفی به رئیس الوزرایی انتخاب شد و سیدمحمد تدیّن کماکان وزیر معارف و اوقاف بود تا در ۱۷ دی ۱۳۰۶ مغضوب رضاشاه شد و از سمت وزارت کناره گیری کرد (منشأ این غضب ، گویا آن بوده که تدیّن از رضاشاه در دوران نخست وزیری وی برای انجام کاری مبلغی دریافت کرده بوده اما در انجام آن کار قصور داشته است (بامداد، ج ۳، ص ۲۳۶).
تدیّن سخنوری ماهر بود و در مدت وزارت خود سخنگویی دولت را به عهده داشت و از لوایح دفاع می کرد (یغمائی ، ص ۲۹۹). از جمله اقداماتی که وی در مدت وزارت یازده ماهة خود انجام داد، الغای امتیاز حفریات مملکت بود که ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرانسه داده بودند. بعلاوه ، وی در تصویب سریع چندین قانون در کمیسیونها و مجلس نقش عمده ای داشت (صدیق ، ج ۱، ص ۳۲۶ـ۳۲۷). مهمترین این قوانین عبارت بود از قانون اعتبار تعلیمات عمومی مصوب اردیبهشت ۱۳۰۶ و مکمل آن در ۱۳ مهر ۱۳۰۶؛ قانون تأسیس شورای معارف در ولایات ؛ قانون ورزش اجباری در مدارس مصوب شهریور ۱۳۰۶؛ و چند قانون برای استخدام معلم از فرانسه و آلمان برای مدرسة حقوق و صنعتی . در زمان او مدرسة حقوق و مدرسة علوم سیاسی به مدرسة واحدی به نام مدرسة عالی حقوق و علوم سیاسی مبدل شد و ضمیمة وزارت معارف گردید. مدرسة تجارت نیز از وزارت فوائد عامه منتزع و تحت ادارة وزارت معارف قرار گرفت (صدیق ، ج ۱، ص ۳۲۷؛د. فارسی، ذیل «مدرسه ی حقوق و علوم سیاسی »). از دیگر اقدامات تدیّن ، الزام مدارس خارجی در ایران به تدریس تاریخ و جغرافیای ایران به محصلان ایرانی ، تأسیس بیش از دویست باب مدرسه در قصبات و دهات و تشکیل کلاسهای شبانه برای آموزش اصول جدید تعلیم و تربیت به آموزگاران بود.
سیدمحمد تدیّن در اوایل ۱۳۰۹ش به استانداری کرمان منصوب شد و این مأموریت بیش از نه ماه به طول انجامید. او در اسفند همان سال به تهران احضار شد (یغمائی ، ص ۳۰۶) و با تأسیس دانشگاه تهران در ۱۳۱۳ش به استادی دانشکدة ادبیات برگزیده شد و در ۱۳۲۰ به عضویت فرهنگستان ایران منصوب گردید (صدیق ، ج ۲، ص ۱۳۵؛صدیق ، ج ۲، ص۲۴۹). در ۱۳ آذر ۱۳۲۰ در ترمیم کابینة محمدعلی فروغی به وزارت فرهنگ منصوب شد (عاقلی ، ج ۱، ص ۳۴۱) و در فروردین ۱۳۲۱ به ریاست دانشکدة ادبیات انتخاب گردید (عاقلی، ج ۱، ۳۴۵). در ۲۸ بهمن ۱۳۲۱ که علی سهیلی کابینة خود را معرفی کرد، تدیّن ابتدا وزیر مشاور و سپس در ۱۳ اسفند همان سال وزیر خواروبار بود و در ۲۳ تیر ۱۳۲۲ وزیر مشاور و سرانجام وزیر کشور شد (عاقلی ، ج ۱، ص ۳۵۴؛عاقلی ، ج ۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷؛ ضرغام بروجنی ، ص ۲۴۵ـ۲۴۶). در ۱۸ تیر ۱۳۲۳ سیدمهدی فرخ نمایندة دورة چهاردهم مجلس شورای ملی ، در مجلس علیه سیدمحمد تدیّن به سبب سوء استفادة مادی در انتخابات مجلس چهاردهم و سوءاستفاده از اموال دولتی اعلام جرم کرد (فرخ ، ص ۶۰۳) و پروندة او برای رسیدگی تسلیم دیوانعالی تمیز شد. در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۲۶ محاکمة سیدمحمد تدیّن در دیوانعالی کشور به ریاست محمد شفیع جهانشاهی و با حضور کلیة رؤسای شعبه ها و مستشاران دیوانعالی کشور آغاز شد. در این محاکمه عدة زیادی از نمایندگان مجلس و رجال و مدیران جراید حضور داشتند. محاکمه ده روز به طول انجامید و سرانجام رأی به برائت او داده شد ( سالنامة دنیا ، ص ۲۳۸؛سالنامة دنیا ، ص۲۴۸). در ۱۳۲۸ ش وی از مشهد سناتور شد و با کابینة سپهبد رزم آرا به مخالفت برخاست (فرهنگ قهرمانی ، ص ۳۳۷؛ متین دفتری ، ص ۳۹۵).
تدیّن در آذر ۱۳۳۰ براثر بیماری سرطان در امریکا درگذشت (یغمائی ، ص ۳۰۷) و جنازة او پس از حمل به تهران در امامزاده صالح تجریش دفن شد.
تدیّن آثار تألیفی و ترجمه ای متعددی دارد که عبارت اند از: جامع محمدی ؛ نخبة الادب ، دو جلد؛ عربی ، پنج جلد؛ علم الاشیاء ، شش دوره ؛ حساب ، دو جلد؛ جغرافیا ، چهارجلد؛ تعلیمات مدنی ؛ انکشافات جغرافیایی ؛ اکتشافات جغرافیایی ؛ اصول خطابه و تاریخ مختصر منطق (متین دفتری، ص ۳۰۶).
منابع :
(۱) ایران . مجلس شورای ملی ، صورت مذاکرات مجلس شورای ملی ، دورة پنجم ؛
(۲) مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری ، تهران ۱۳۵۷ش ؛
(۳) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش ؛
(۴) چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران ، تهران ۱۳۲۴ش ؛
(۵) د. فارسی ؛
(۶) سالنامة دنیا ، سال ۲ (۱۳۲۵ش )؛
(۷) عیسی صدیق ، یادگار عمر ، تهران ، ج ۱، چاپ سوم ، ۱۳۵۲ش ، ج ۲، چاپ دوم ، ۱۳۵۴ش ؛
(۸) جمشید ضرغام بروجنی ، دولتهای عصر مشروطیّت ، تهران ?( ۱۳۵۰ش ) ؛
(۹) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران ۱۳۷۶ش ؛
(۱۰) مهدی فرخ ، خاطرات سیاسی فرخ ، تهران ( ۱۳۴۵ش ) ؛
(۱۱) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دورة ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی ، تهران ۱۳۵۶ش ؛
(۱۲) احمد متین دفتری ، خاطرات یک نخست وزیر ، چاپ باقر عاقلی ، تهران ۱۳۷۰ش ؛
(۱۳) حسن مرسلوند، زندگینامة رجال و مشاهیر ایران ، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش ؛
(۱۴) عبداللّه مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا ، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه ، تهران ۱۳۶۰ش ؛
(۱۵) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهران ۱۳۶۳ش ؛
(۱۶) اقبال یغمائی ، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران ، تهران ۱۳۷۵ش .
