جلال‌الدین حسین بخاری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جلال‌الدین حسین بخاری، ملقب به مخدوم جهانیان، از
عرفای سلسله سهروردیه شبه قاره هند است.
وی در ۷۰۷ در
قریه اوچ بخاری، در خاندانی از
علما و
عرفا، به
دنیا آمد.
پدرش،
سیداحمد کبیر، فرزند
سید جلال‌الدین بخاری بود.
وی ابتدا نزد
پدرش و سپس در محضر استادانی همچون
شیخ جمال‌الدین اوچی و
بهاءالدین (قاضی اوچ)، به فراگیری
قرآن،
تفسیر،
حدیث،
فقه،
کلام،
منطق،
زبان و
ادب فارسی و
عربی پرداخت.
جلال‌الدین ابتدا مرید پدر خود بود و گفته‌اند پس از آن به مُلتان و به
خانقاه شیخ رکن‌الدین،
نوه شیخ بهاءالدین زکریا ملتانی سهروردی، رفت و خرقه
خلافت را از او گرفت.
چندی پس از
مرگ شیخ رکن‌الدین در ۷۳۵،
محمد بن تغلق، سلطان دهلی (حک: ۷۲۵ـ۷۵۲)، به سبب
شهرت سید جلال‌الدین حسین بخاری در
زهد و
تقوا، او را به مقام شیخ‌الاسلامی منصوب کرد و سرپرستی چهل خانقاه را به او داد
ولی در برخی منابع فقط به سرپرستی خانقاه محمدی در سِیوَسْتان (منطقه بزرگی از
سند اشاره شده است.
او پس از مدتی این منصب را ترک کرد و به
مکه رفت.
با این حال، وی، همانند دیگر شیوخ
طریقت سهروردیه، معتقد بود ارتباط نزدیک
صوفیه با حوزه حکومتی ممکن است سبب خیر و آثار سودمند گردد؛ از این‌رو، به دفعات با سلطان تغلق در دارالملک و خانقاه ملاقات کرد.
نفوذ کلام بخاری چنان بود که سلطان تمام توصیه‌های او را می‌پذیرفت.
لقب مخدوم جهانیان، زمانی به وی داده شد که او یک روز عید برای گرفتن عیدی به مزار بهاءالدین زکریا ملتانی و صدرالدین رفت و در آنجا، براساس ندایی آسمانی، این لقب را عیدی گرفت و برای بار سوم نیز در طلب عیدی، شیخ رکن‌الدین به او گفت همانطور که اجدادم به تو خطاب کردند
خداوند تو را مخدوم جهانیان کرده است.
گفته شده که او
کراماتی داشته است.
سید جلال‌الدین سفرهای طولانی به سرزمین‌های اسلامی کرد و هفت سال در مکه و
مدینه اقامت گزید.
همچنین به سبب سفرهای بسیار، از جمله سفر به
مصر،
شام،
عدن،
یمن،
لبنان،
بیت‌المقدّس،
بصره،
الجزیره،
بلخ،
کازرون،
بخارا و
خراسان، به او جهانیان جهانگشت نیز گفته‌اند.
شرح سفرهای وی در سفرنامه مخدوم جهانیان آمده است.
وی معتقد بود شخص نباید فقط
مرید یک نفر باشد، بلکه لازم است جمیع
فضلا و
مشایخ را ببیند و از هر کدام نصیبی و فیضی ببرد و از این‌رو، در ضمن سفر، از محضر
عبداللّه یافعی مؤلف
مرآه‌الجنان (البته در بعضی منابع به‌اشتباه، به جای یافعی، شافعی ذکر شده است)
در مکه و عبداللّه مَطَری (متوفی ۷۶۵) در مدینه استفاده کرد
و در سفری به
دهلی از
شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلی (متوفی ۷۵۷) خرقه خلافت گرفت و به این ترتیب، صاحب خرقه
سلسله چشتیه نیز شد.
گفته‌اند که وی به ترویج
طریقه قلندریه نیز کمک نمود
و به
سلسله قادریه هم ارادت خاصی نشان می‌داد.
مخدوم جهانیان کسی را به مریدی نمی‌پذیرفت و معتقد بود این کار را هیچ یک از
انبیا نکرده‌اند.
او با طالبان طریقت فقط
عقد اخوت می‌بست.
به نوشته
زرین‌کوب،
این کار سید جلال در اعتراض به شیوه رایج در میان مشایخ سلسله‌های طریقت بود و همچنین نشانه نزدیکی تعالیم او به آداب اخوت در میان
اهل فتوت است.
با این حال، جلال‌الدین خلفای بسیاری داشت، از جمله
سید صدرالدین راجا برادر جلال‌الدین که به راجو قَتّال هم معروف است، اشرف جهانگیرِ سمنانی، و
سید علاءالدین علی (مرتِّب خلاصة‌الالفاظِ جامع‌العلوم).
جلال‌الدین آخرین روزهای زندگی خود را در اوچ بخاری به سر برد و در ۷۸۵
وفات یافت و در همان‌جا
دفن شد.
آثار جلال‌الدین بخاری عبارت‌اند از:
مناجات جهانیان جهانگشت،
اربعین صوفیه،
رساله کنزالاربعین و ترجمه فارسی
رساله مکیه تألیف
شیخ قطب‌الدین دمشقی.
بقیه آثار او، گردآوری سخنرانی‌ها و شرح سفرها و مکتوبات وی بوده است، شامل:
۱)
خلاصة الالفاظ جامع‌العلوم به فارسی که
سید علاءالدین علی قریشی حسینی (متوفی ۷۸۲) آن را گردآورده و خود جلال‌الدین بر آن نظارت کرده است.
این کتاب به‌اهتمام
غلام سرور در ۱۳۷۱ش در
اسلام‌آباد به
چاپ رسیده و ذوالفقار احمد نقوی نیز آن را با نام الدرّالمنظوم فی ترجمة ملفوظات المخدوم در دو مجلد به زبان اردو ترجمه کرده و در دهلی چاپ کرده است.
۲) خزانة جواهر جلالی / خزانة جلالی / خزانة‌الفوائد الجلالیة / جواهر جلالیة / جواهر جلالی، معروف به مناقب مخدوم جهانیان، شامل برخی
احکام شرعی، از قبیل
نماز و
حج و
طهارت، و مباحث عرفانی چون خرقه پوشیدن،
فقر و
غنا،
شرایط پیر و مرید و کیفیت
بیعت که حسین حسینی در ۷۴۹ و فضل‌اللّه بن ضیاء/ رجاء عباسی در ۷۸۱ و همچنین بهاءالدین احمد بن یعقوب، هریک جداگانه، آن را گردآوری کرده‌اند.
۳) سراج‌الهدایة، که احمد بَرَنی (احمد بن معین سیاهپوش، از مردم دهلی) آن را در ۷۷۲ و شخص دیگری به نام سید عبداللّه آن را در ۷۸۱ گرد آورده‌اند.
این کتاب شامل مباحث مختلفی از قبیل احکام دینی و قصص
انبیا و گروه‌ها و مذاهب همراه با نقل
احادیث و
روایات است و در پایان، مطالبی درباره فضائل میوه‌ها دارد.
۴)
تحفة‌السرایر، که فخر محمود غزنوی آن را گردآوری کرده و مجموعه‌ای است از سخنان مخدوم جهانیان در روزهایی که نزد او بوده است.
۵)
مظهر جلالی / مظهرالجلالیة، که صلاح‌الدین شاه گردآوری کرده است.
۶) سیرت‌النبی درباره
پیامبر اکرم و اصحاب وی، که بهاءالدین احمد بن یعقوب آن را گردآورده است.
۷)
مسافرنامه / سیرنامه / سفرنامه، شرح سفرهای جلال‌الدین که سید فیض‌اللّه بخاری و سید محمود بنگالی آن را جمع کرده‌اند و دوبار به
اردو ترجمه شده که یکی از آن‌ها در ۱۳۲۷/۱۹۰۹ در لاهور به چاپ رسیده است.
۸) مجموعه سؤال و جواب.
۹) مکتوبات جهانیان جهانگشت/ مقررنامه، که نامه‌های جلال الدین به تاج‌الدین احمد سیاهپوش دهلوی (احتمالاً همان احمد بَرَنی) درباره مسائل اخلاقی و
تزکیه نفس است.
(۱) اردو دائرۀ معارف اسلامیه، لاهور ۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «جلال‌الدین حسین‌البخاری» (از ابوسعید بزمی انصاری).
(۲) محمد اکرم، آب کوثر، لاهور ۱۹۹۰.
(۳) باقر بن عثمان بخاری، جواهر الاولیا، تصحیح و تحشیه و مقدمه غلام سرور، اسلام‌آباد ۱۳۵۵ش.
(۴) عبدالحسین زرین‌کوب، جستجو در تصوف ایران، تهران ۱۳۵۷ش.
(۵) عبدالحق دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، چاپ محمد عبدالاحد، چاپ سنگی دهلی ۱۳۳۲.
(۶) عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۷) غلام سرور لاهوری، مقدمه خلاصة الالفاظ جامع‌العلوم، اسلام‌آباد ۱۳۷۱ش.
(۸) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی)، (لکهنو (: مطبع منشی نولکشور،) بی‌تا).
(۹) عالم فقری، تذکره اولیائی پاکستان، لاهور ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۰) علی بن سعد قریشی، خلاصة الالفاظ جامع‌العلوم: ملفوظات سید جلال‌الدین بخاری اُچّی ملقب به مخدوم جهانیان، چاپ غلام سرور، اسلام‌آباد ۱۳۷۱ش.
(۱۱) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
(۱۲) یاقوت حموی.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جلال الدین حسین بخاری»، شماره۴۷۶۰.
