شمس الدین جزری(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَزَری ، شمس‌الدین ، از مورخان نامدار شام در سده هفتم و هشتم. شمس‌الدین ابوعبداللّه محمدبن ابراهیم‌بن ابی‌بكربن نفیس‌الدین ابراهیم قرشی جَزَری دمشقی رَسْعَینی در ۱۰ ربیع‌الاول ۶۵۸ در دمشق به‌دنیا آمد (جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹؛ سلامی، ج ۱، ص ۲۵۱ـ۲۵۲) و چون نیاكانش از جزیره ابن‌عمر • بودند (یاقوت حموی، ذیل «جزیره ابن‌عمر»)، به ابن‌جزری و جزری مشهور شد ( عزاوی، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۱۷۶).
نیای پدرش، نفیس‌الدین ابراهیم‌بن عبدالعزیز (متوفی ۵۹۸)، پس از آنكه پیشنهاد شاه‌بن اتابك، فرمانروای جزیره ابن‌عمر، را مبنی بر تصدی شغل نظارت بر دیوان، رد كرد، از جزیره ابن‌عمر به صَعید مصر رفت و در آنجا اقامت گزید (ذهبی، حوادث و وفیات ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، ص ۳۳۴ـ ۳۳۵).
ابوبكر، پسر نفیس‌الدین ابراهیم، در مصر به دنیا آمد. وی در جوانی به مسگری پرداخت و فرزندانش بعدها تاجر و ثروتمند شدند (جزری، ۱۴۰۸، ص ۷۹).
ابراهیم‌بن ابی‌بكر (متوفی ۶۹۳)، پدر شمس‌الدین، از مصر به موصل و سپس به دمشق رفت و در آنجا اقامت گزید و از اعیان و مشاهیر متمولان این شهر گردید (جزری، ۱۴۱۹، ج ۱، ص ۲۱۴؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۵).
شمس‌الدین محمد جزری، كه مورد توجه خاص پدرش بود، در كودكی در مكتبخانه نزد شیخ‌ركن‌الدین الیاس‌بن ابی‌الدُر اِربِلی، قرآن فرا گرفت (جزری، ۱۴۱۹، ، ج ۲، ص ۴۷۶؛ جزری، ۱۴۱۹، مقدمه تدمری، ص ۳۵) و بعدها نزد استادان و مشایخ برجسته دمشق و قاهره و اسكندریه تلمذ كرد (جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۶). استادان وی به حدی بودند كه بِرْزالی، دوست و مورخ معاصر جزری، برایش مشیخه‌ای تدوین كرد (ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۳۰۱). برخی از استادان وی در دمشق عبارت بودند از: فخرالدین ابوالحسن علی‌بن احمدبن عبدالواحد بخاری (متوفی ۶۹۰)، ناصرالدین ابوحفص عمربن عبدالمنعم‌بن عمر قَوّاس دمشقی (متوفی ۶۹۸)، تقی‌الدین ابواسحاق ابراهیم‌بن علی‌بن احمدبن فضل واسطی دمشقی (متوفی ۶۹۲)، الشیخ عزالدین احمدبن ابراهیم‌بن عمر فاروثی (متوفی ۶۹۴) و ابوعلی یوسف‌بن احمدبن ابی‌بكر صالحی حجار غَسولی (متوفی ۷۰۰). از استادان وی در قاهره نیز ابوالمعالی احمدبن اسحاق‌بن محمد ابرقوهی همدانی مصری (متوفی ۷۰۱) و شرف‌الدین عبدالمؤمن‌بن خلف‌بن ابی‌الحسن دِمیاطی (متوفی ۷۰۵) و در اسكندریه، تاج‌الدین علی‌بن احمدبن عبدالمحسن حسینی غَرّافی (متوفی ۷۰۴) بودند (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه مَنْشِداوی، ص ۱۸ـ۱۹؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹؛ صفدی، ج ۲، ص ۲۲؛ سلامی، ج ۱، ص ۲۵۲؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۳۰۱).
جزری اطلاعات بسیاری در علم پزشكی و داروهای گیاهی داشت و گاه نیز به مداوای بیماران اقدام می‌كرد (جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص۱۰۷۰).
او در علم حدیث مطالبی نوشت و اشعاری در حد متوسط سرود كه نمونه‌هایی از آنها، كه بیشتر شبیه به نثر است، در دسترس می‌باشد، ولی شهرتش به‌سبب تألیف كتاب تاریخ حوادث الزمان و انبائه و وفیات الاكابر و الاعیان من ابنائه است (صفدی، ج ۲، ص ۲۲؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۳۰۱؛ عزاوی، ۱۳۶۳، ص ۵۲۵؛ عزاوی، ۱۳۶۳، ص ۵۲۷) كه او را به‌عنوان مورخی نقاد مطرح كرد (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۲؛ عطیة اللّه، ج ۱، ص ۶۰۶؛ عزاوی، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۱۷۶).
بِرزالی و دیگر مورخان، اخلاق نیكوی جزری را بسیار ستوده‌اند و او را مردی فاضل، نیكوكار، خیرخواه، جوانمرد، دیندار، پرهیزگار، باوقار، دارای سیره نیك و خوبیهای بسیار، سلیم‌النفس، راستگو، صوفی‌مآب، متواضع، امانت‌دار، مورخ، شاعر، ادیب و همواره در حال ذكر خداوند، وصف كرده‌اند ( جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹ـ۱۰۷۰؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۳۰۱؛ صفدی، ج ۲، ص ۲۲ ؛ سلامی، ج ۱، ص ۲۵۲؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۶). جزری هرگز مناصب و مقامهای دولتی را نپذیرفت، ولی حدود شصت سال نزد قضات شهادت می‌داد و چنان ثقه و مورد اطمینان بود كه شهادت وی به تنهایی هم پذیرفته می‌شد (جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹).
در ۶۸۸ كه علم‌الدین شحاعی (كارگزار دمشق) اموال بازرگانان دمشق را مصادره كرد، جزری و پدر و برادرانش از این شهر گریختند و بیش از یك ماه از انظار ناپدید شدند. وی در ۶۹۵، هنگامی كه مصر دچار قحطی و وبای شدیدی شده بود، به آنجا رفت (جزری، ۱۴۰۸، ص۳۳۰؛ جزری، ۱۴۰۸، ص۳۷۳). مدت اقامتش در مصر دقیقاً مشخص نیست؛ اجمالاً از ۶۹۵ تا ۷۱۳ چند بار از مصر دیدن كرد، از جمله در سال ۷۰۰ از دبیران سپاه مصر حدیث شنید، در ۷۰۱ به‌همراه پسرش ابراهیم و برادرش اسماعیل در محضر مشایخ مصری حضور یافت و در ۷۱۳ نیز با قونوی دیدار كرد و مورد تفقد خاص او قرار گرفت (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، ص۴۲۰؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۶).
جزری سخن چندانی راجع به خانواده‌اش نگفته و تنها به سفر آنان به بیت‌المقدّس اشاره كرده است ( جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، ص ۵۲۲)، اما خود وی و برخی از تراجم‌نویسان در باره دو فرزند وی، نصر (نصیر)الدین محمد و ابراهیم، كه احتمالاً همان مجدالدین است، سخن گفته‌اند (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، ص ۵۲۲؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، ص ۱۰۱۲؛ ذهبی و حسینی، ص ۲۰۸).
برخی از مشاهیر و مورخان معاصر جزری عبارت‌اند از: علم‌الدین قاسم‌بن محمدبن یوسف بِرْزالی (متوفی ۷۳۹) كه زندگینامه جزری را در پایان تاریخ جزری ثبت كرده است ( ج ۳، مؤخره، ص ۱۰۶۹ـ۱۰۷۰)؛ شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان ذهبی (متوفی ۷۴۸)، كه از تاریخ جزری بسیار استفاده كرده است (ذهبی، حوادث و وفیات ۵۸۱- ۵۹۰ ه، ص ۱۰۵)؛ ابن‌شاكر كُتْبی دمشقی (متوفی ۷۶۴؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۱۳)؛ صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبك صَفَدی (متوفی ۷۶۴)، مؤلف كتاب الوافی بالوفیات كه از شاگردان جزری بود و در ۷۳۰ در دمشق از او اجازه روایت گرفت (صفدی، ج ۲، ص ۲۲)؛ شمس‌الدین محمدبن علی‌بن حسن حسینی (متوفی ۷۶۵)؛ عفیف‌الدین عبداللّه یافعی (متوفی ۷۶۸)؛ تقی‌الدین محمدبن رافع سلامی (متوفی ۷۷۴) و ابن‌كثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۱۳؛ سلامی، ج ۱، ص ۲۵۲).
جزری در ۸۱ سالگی، و بنا بر مشهورترین روایات، در شب دوشنبه ۱۲ ربیع‌الاول ۷۳۹ یا در اواسط آن سال در دمشق درگذشت و در باب‌الصغیر دفن گردید (سلامی، ج ۱، ص ۲۵۱؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹؛ ذهبی و حسینی، ص ۲۰۸).
مهم‌ترین اثر شمس‌الدین جزری، كتاب تاریخ حوادث الزمان و انبائه و وفیات الاكابر و الاعیان من أبنائهاست (عزاوی، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۱۷۹؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۲۸؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۱) كه آن را به عنوان تكمله یا ذیلی بر المنتظم فی تاریخ الملوك و الامم اثر ابوالفرج عبدالرحمان‌بن جوزی (متوفی ۵۹۷) نوشت (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۱؛ سركیس، ج ۱، ص ۶۹۶) (كه به اشتباه آن را تكمله‌ای بر مرآة الزمان سِبط ابن‌جوزی ( متوفی ۶۵۴ ) دانسته است). بعضی از مورخان كتاب جزری را التاریخ الكبیر ( ذهبی و حسینی، ص ۲۰۸؛ سخاوی، ص ۳۰۷؛ ابن‌عماد، ج ۶، ص ۱۲۴)، تاریخ ابن‌الجزری (بغدادی، ایضاح، ج ۱ ستون ۲۱۲) یا تاریخ دمشق (بغدادی، هدیة العارفین ، ج ۲، ستون۱۵۰) نامیده‌اند.
جزری در نگارش این اثر، كه شامل حوادث تاریخی سالهای ۵۹۳ تا ۷۳۸ است، از شیوه كار ابن‌جوزی در المنتظم پیروی كرده و حوادث و وفیات را به‌صورت سالشمار نوشته است (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۱ـ۳۲؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۲؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۶). او علاوه بر رعایت سالشمار، حوادث را به‌ترتیب ماههای هر سال نیز در نظر گرفته است، به‌نحوی‌كه در آغاز هر سال هجری معادلهای قبطی، ایرانی و میلادی آن را نیز ذكر كرده است، سپس اسامی فرمانروایان، وزیران، قاضیان نواحی و سرزمینهای اسلامی، به‌ویژه حاكمان شام و دمشق را ثبت كرده و آنگاه به شرح حوادث مهم هر سال پرداخته و در پایان، تراجم و زندگینامه مشاهیری را كه در آن سال وفات یافته‌اند، آورده است (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص۲۰؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۶).
مورخان در ستایش این كتاب گفته‌اند كه جزری برای تدوین این تاریخ بزرگ بسیار زحمت كشیده و اخبار و مطالب سودمند و بعضاً نادری را، به‌همراه برخی مطالب ظریف و حكایتهای عجیب و شگفت‌انگیز، كه در آثار دیگر مورخان یافت نمی‌شود، در آن ذكر كرده است (جزری، ۱۴۱۹، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۳، ص ۳۰۱؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۷).
از ویژگیهای این اثر دقت، وضوح، توجه به جزئیات، ضبط تواریخ و حوادث و به‌ویژه تاریخ وفیات اشخاص، تنوع موضوعها و فراگیری آن است (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۱۸ـ۲۱). جزری در نگارش آن بر منقولات كتب كهن، نوشته‌ها و نامه‌های دوستان، سماع از مشایخ و محدّثان و مورخان و مشاهدات شخصی خویش استناد جسته است (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۴ـ ۲۸؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۲۷ـ۳۳). وی برخی از حوادث مهم را به تفصیل ذكر كرده است، از جمله حمله مغولان به سرزمینهای اسلامی از ۶۱۶ به بعد، اخبار دولت ایوبیان در مصر، و برخی حوادث طبیعی و بلاهای آسمانی (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۸ـ۴۲). در كتاب او، حوادث شام در دوران حكومت سلطان مملوكی الناصر محمدبن قلاوون (حك : ۷۲۵ـ ۷۳۸)، اهمیت بسزایی دارد، زیرا وی شاهد حوادث این دوره بوده است (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۴۹؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۱۸؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۷).
جزری برای تدوین تاریخش از منابع بسیاری استفاده و نام برخی از آنها را ثبت كرده كه مهم‌ترین آنها كتاب التاریخ برزالی است. جزری ۵۷۸ سرگذشت از مجموع ۳۹۵ ، ۱ تراجم رجال و بسیاری از حوادث و رویدادهای تاریخی را، كه حدود نیمی از كتابش را تشكیل می‌دهد، از اثر برزالی نقل كرده است (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۹ـ۳۱؛
مصطفی، ج ۴، ص ۴۷؛ عزاوی، ۱۳۶۳، ص ۵۲۷ـ ۵۲۸؛ عزاوی، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۱۷۸).
از دیگر منابع مهمی كه او به آنها استناد جسته، اینهاست: مرآه الزمان ، اثر یوسف‌بن قزاوغلی، معروف به سبط ابن‌جوزی (متوفی ۶۵۴)؛
الكامل فی‌التاریخ ، اثر ابن‌اثیر (متوفی ۶۳۰)؛
تاریخ بغداد، اثر ابوطالب علی‌بن اَنْجَب، معروف به ابن‌ساعی (متوفی ۶۷۴)؛
اخبار الملك الظاهر، اثر محیی‌الدین عبداللّه‌بن عبدالظاهر (متوفی ۶۹۲)؛
و ذیلٌ علی مرآة الزمان، اثر قطب‌الدین موسی‌بن محمدبن عبداللّه یونینی (متوفی ۷۲۶)
جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۴ـ۳۶؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۴).
همچنین جزری به‌طور گذرا و موردی از مآخذ بسیاری استفاده كرده كه از آن جمله است: ذیل الروضتین ، اثر ابوشامه؛
وفیات‌الاعیانِ ابن‌خلّكان؛
بُغْیه‌الطلب فی تاریخ حلب ابن‌عدیم؛
تاریخ اربل، اثر ابن‌مستوفی؛ المطرب من اشعار اهل‌المغرب، اثر ابن‌دمیه؛ عقود الجمان فی‌شعراء هذا الزمان، اثر ابن‌شعار؛ و خریده القصر و جریده العصر ، اثر عماد كاتب اصفهانی (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۴ـ۳۶؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۴).
نظر به اهمیت، دقت و جامعیت تاریخ جزری، تعدادی از مورخان معاصر او و مورخان ادوار بعدی، از سبك و سیاق وی پیروی و مطالب فراوانی را از كتاب او نقل كرده‌اند، از جمله قطب‌الدین یونینی در ذیل علی مرآة الزمان ، ابن‌دَواداری (متوفی پس از ۷۳۶) در كَنْزالدُرَر و جامع‌الغرر، شمس‌الدین ذهبی در تاریخ‌الاسلام، ابن‌شاكر كتبی در فوات‌الوفیات و عیون‌التواریخ، صفدی در الوافی‌بالوفیات و نَكْت‌الهَمیان فی نُكَت العمیان، ابن‌كثیر در البدایة و النهایة، ابن‌فرات (متوفی ۸۰۷) در تاریخ ابن‌الفرات، ابن‌تغری بردی (متوفی ۸۷۴) در النجوم الزاهرة فی ملوك مصر و القاهرة، سیوطی (متوفی ۹۱۱) در تاریخ الخلفاء و دیگران (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۴۹ـ۵۰؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۲).
شمس‌الدین ذهبی، مورخ معاصر جزری، تاریخ وی را ستوده (حوادث و وفیات ۵۸۱ ۵۹۰ ه .، ص ۱۰۵) و بخش اعظم آن را، شامل حوادث سالهای ۵۹۳ تا ۶۹۸، با نثری شیوا و انتقادی خلاصه و به نام المختار من تاریخ ابن‌الجزری در یك مجلد تدوین كرده است كه در ۱۳۶۷ ش/۱۹۸۸ به همت پژوهشگر عراقی، خضَیر عباس مَنْشِداوی، در بغداد چاپ و منتشر گردید.
برخی از مورخان معاصر دو كتاب به نامهای مختصر تاریخ‌الاسلام ذهبی و ذات الشفا فی سیرة المصطفی و مَنْ بعدَه مِنَالخلفاء را به جزری نسبت داده‌اند كه ظاهراً اولی خلاصه‌ای از تاریخ الاسلام ذهبی بوده و به اتمام نرسیده است و از آن، نسخه‌ای در استانبول و نسخه دیگری در اسكندریه وجود دارد (مصطفی، ج ۴، ص ۴۸).
تاریخ جزری شامل چندین مجلد بوده كه تنها دو بخش از آن به‌جا مانده است، یكی شامل حوادث سالهای ۶۸۹ تا ۶۹۹ و دومی شامل حوادث سالهای ۷۲۵ تا ۷۳۸ (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۳۷؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۵۱؛ مصطفی، ج ۴، ص ۴۷؛ غزی، ج ۲، ص ۹۸؛ عطیه اللّه، ج ۱، ص ۶۰۶؛ زركلی، ج ۵، ص ۲۹۸).
از این كتاب چند نسخه خطی باقی مانده است كه مشهورترین آنها نسخه كتابخانه كوپریلی در استانبول (تركیه) است و عبداللّه‌بن احمدبن یوسف‌البیری دمشقی در ۸ رمضان ۷۳۹ آن را از نسخه‌ای به خط مؤلف رونویسی كرده و برزالی در پایان آن توضیحاتی همراه با زندگینامه مؤلف آورده است. این نسخه تا حدودی نامرتب و نامنظم، شامل حوادث سالهای ۷۲۵ تا ۷۳۸ است (جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۵؛ جزری، ۱۴۱۹، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۱۶ـ ۱۷؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۵۱؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۵۲؛ منجد، ص ۱۴۶؛ عزاوی، ۱۳۶۳، ص ۵۲۷ـ ۵۲۸).
نسخه خطی دیگری نیز حوادث سالهای ۶۸۹ تا ۶۹۹ را در بر می‌گیرد و در كتابخانه پاریس نگهداری می‌شود. از این دو نسخه چند نسخه عكسی در كتابخانه‌های مصر و مراكش و عراق وجود دارد (مصطفی، ج ۴، ص ۴۷ـ ۴۸؛ جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۵۱ـ۵۲؛ زركلی، ج ۵، ص ۲۹۸؛ منجد، ص ۱۴۶).
سواژه نسخه پاریس را در ۱۳۲۸ ش/۱۹۴۹ به‌چاپ رساند (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی،ص ۵۲؛ منجد، ص ۱۴۶) و بخش بسیار كوچكی از آن را حبیب زَّیات در زحله (از شهرهای لبنان) در ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸ منتشر كرد (جزری، ۱۴۰۸، مقدمه منشداوی، ص ۵۲؛ عزاوی، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۱۷۹). اسماعیل حقی ازمیری نیز نسخه خطی كوپریلی را به زبان تركی ترجمه و اشتباهاً به نام برزالی در ۱۳۲۰ ش/۱۹۴۱ چاپ و منتشر كرد (عزاوی، ۱۳۷۶، ج ۱، ص ۱۷۷ـ ۱۷۸).
_______________________________________________
منابع:
(۱) ابن‌حجر عسقلانی، الدررالكامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۲) ابن‌عماد؛
(۳) ابن‌كثیر، البدایة و النهایة فی‌التاریخ ، بیروت: دارالفكر العربی؛
(۴) اسماعیل بغدادی، ایضاح المكنون ، در حاجی‌خلیفه؛
(۵) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین ، در حاجی‌خلیفه؛
(۶) محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاكابر و الاعیان من أبنائه، المعروف بتاریخ ابن‌الجزری ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۷) محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، المسمی حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاكابر و الاعیان من أبنائه ، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛
(۸) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۵۸۱ ۵۹۰ ه ، ۵۹۱ـ۶۰۰ ه ، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۹) محمدبن احمد ذهبی و محمدبن علی حسینی، من ذیول العبر ، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، كویت: التراث العربی؛
(۱۰) خیرالدین زركلی، الاعلام ، بیروت ۱۹۸۴؛
(۱۱) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت؛
(۱۲) یوسف الیان سركیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛
(۱۳) محمدبن رافع سلامی، الوفیات، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲؛
(۱۴) صفدی؛
(۱۵) عباس عزاوی، التعریف بالمورخین ، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷؛
(۱۶) عباس عزاوی، «شمس‌الدین ابن‌الجزری و تاریخه»، مجلة المجمع العلمی العربی، (ذیقعده ـ ذیحجه ۱۳۶۳)؛
(۱۷) احمد عطیه اللّه، القاموس الاسلامی ، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳ـ ؛
(۱۸) محمدبن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام ، چاپ كسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰؛
(۱۹) شاكر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون ، بیروت ۱۹۹۳؛
(۲۰) صلاح‌الدین منجد، معجم المورخین الدمشقیین ، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸؛
(۲۱) یاقوت حموی؛
