شهر بلبیس(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِلْبَیْس ، شهری قدیمی در مصر. در شمال شرقی قاهره ، بر ساحل شعبه ای از نیل ، معروف به دریای ابن منجا که در روزگار قدیم الفَرعُ البَلوسی نامیده می شد، واقع شده است . این شهر به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی ، در دورة اسلامی اهمیت قابل ملاحظه ای داشته است .
نام بلبیس از فِلبِس قبطی گرفته شده ، و برخی جغرافی نویسان مسلمان آن را بُلبَیس یا بِلبیس خوانده اند. ابوالفداء (ابوالفداء،ص ۱۱۸) آن را بِلْبَیس نوشته و یاقوت حموی (یاقوت حموی،ج ۱، ص ۷۱۲) به کسر دو «باء» گزارش کرده و گفته است که مردم آن را بِلبَیس می خوانده اند. بستانی (ذیل ماده ) ترجیح می دهد که اصل بلبیس را «فربیتوس » یونانی ذکر کند.
به نوشتة مقریزی (مقریزی،ج ۱، ص ۱۸۴)، هنگامی که عمربن خطاب ، عمروبن عاص را به مصر فرستاد (تقریباً در سال ۱۹)،او در بلبیس فرود آمد و همراه با مسلمانان ، مدتی در این شهر به سر برد. بدین ترتیب ، بلبیس نخستین استراحتگاه سپاهیانی بوده است که مصر را به قصد فلسطین ترک می کردند؛ دمشقی (دمشقی،ص ۳۹۲) نیز آن را «باب الشام » خوانده است . در ۱۰۹، مسئول مالیة مصر بخشی از قبیلة
قیس را در منطقة بلبیس اسکان داد. این گروه ، که به سه هزار نفر بالغ می شدند، با ساربانی کاروانهای بزرگ ، به رونق تجارت در این شهر کمک کردند و در عین حال نیروی قابل بسیجی نیز فراهم آوردند. قرعة این فال ازینرو به نام شهر بلبیس زده شده بود که این شهر جمعیت اندکی داشت ، و با سکونت گزیدن آن گروه هم سکنة اصلی شهر دچار تنگنا و مشکل نمی شدند و هم میزان درآمد مالیاتی کاهش نمی یافت.
ابن خرداذبه در قرن سوم ، فاصلة بلبیس تا فسطاط را ۲۴ میل نوشته است (ابن خرداذبه،ص ۸۰؛قدامة بن جعفر، ص ۲۲۰). به نوشتة مقدسی ، بلبیس ناحیه ای بزرگ از استان (کورة ) حَوْف و مرکز (قصبة ) آن بوده است که کشتزارهای بسیار داشته ، همچنین مشتمل بوده است بر مَشتُول ، فاقوس ، جَرجیر، صَندَفا و چندشهر (مدینة ) دیگر.
در اواخر سدة چهارم ، العزیز، خلیفة فاطمی ، در یکی از لشکرکشیهایش به روم شرقی ، در این شهر بیمار شد و چشم از جهان فروبست ، و پسرش ، الحاکم در همین شهر به خلافت رسید (ابن خلّکان ، ج ۵، ص ۳۷۴). در ۴۲۰، که ابن الجرّاح رمله را ویران کرد و گروههایی از سپاه خود را به اطراف فرستاد که تا العریش (مصر) رفتند، ساکنان بلبیس و قُرافه از ترس جان ، به مصر کوچ کردند (ابن خلدون ، ج ۴، ص ۷۸). اسدالدین شیرکوه با ناصرالدین ، برادر ضرغام (وزیر عاضد فاطمی )، در بلبیس جنگید که ناصرالدین شکست خورد و به قاهره گریخت (ابن خلدون، ج ۵، ص ۲۳۹ـ۲۴۰). در صفر۵۶۴، صلیبیها بلبیس را گشودند (ابن خلدون، ج ۵، ص ۳۲۹) و مردمش را کشتند واسیر کردند. حتی یهودیان بلبیس که در دورة فاطمیان وبعدها ایوبیان در حفظ آداب و رسوم خود آزادی داشتند، دراین دوره آسیب بسیار دیدند. ابوالفداء
در قرن هشتم (ابوالفداء،ص ۱۱۹) نوشته است که بلبیس دارای درختان و نخل فراوان بوده و فرمانروایان حَوْف در آنجا سکونت داشته اند. هنگام افزونی آب نیل ، نهری به نام بحر ابن منجااز آن جدا می شده که همة ناحیة بلبیس را سیراب می کرده است . به نوشتة دمشقی (دمشقی،ص ۱۷۱)، نیل هفت شاخه داشته که یکی از آنها بلبیس بوده است . این احتمالاً همان رودی است که از شهر بلبیس می گذشته است . بلبیس در دوران فرمانروایی محمدعلی پاشا (۱۲۲۰ـ ۱۲۶۵) قصبه (یا مرکز) مدیریة (یا تقریباً استان ) شرقی شد. امروز این شهر با خطوط ارتباطی به قاهره و بندر اسماعیلیه (کنار آبراه سوئز) متصل است ، و خط آهن قاهره ـ اسماعیلیه ـ بندر پُرت سعید از آن می گذرد (بستانی ، همانجا). در قرن سیزدهم ، شهر زقازیق جای آن را گرفت.
منابع :
(۱) ابن خرداذبه ، المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، لیدن ۱۹۶۷؛
۲- ابن خلدون ، تاریخ ابن خلدون ، المسمی دیوان المبتدا والخبر ،چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۳) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷؛
(۴) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رینود و دیسلان ، پاریس ۱۸۴۰؛
(۵) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۶) محمدبن ابی طالب دمشقی ، نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر ، ترجمة حمید طبیبیان ، تهران ۱۳۵۷ش ؛
(۷) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه ، لیدن ۱۹۶۷؛
(۸) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن ۱۹۶۷؛
(۹) احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و آلاثار ، المعروف بالخطط المقریزیة ، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره ( بی تا. ) ؛
(۱۰) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛
EI ۲ , s.v. "Bilbays" (by G. Wiet);
Encyclopaedia Judaica , Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, s.v. "Bilbeis" (by Eliyahu Ashtor);
The Times atlas of the world , London ۱۹۸۵, ۸۶.
