صفوة الإعتبار بمستودع الأمصار و الأقطار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«صفوة الاعتبار بمستودع الامصرا و الاقطار»، اثر سید محمد بیرم تونسی (متوفای ۱۳۰۷ قمری) می‌باشد.«بیرم» تا ۱۲۹۷ قمری سه بار به اروپا سفر نموده بود، دو بار آن برای درمان و یک بار هم به علت منصب سیاسی که در دولت تونس عهده دار بود، ماموریت یافت به اروپا سفر نماید. بعد از این سفرها و سفر
حج و مدتی استقرار در قسطنطنیه عازم اروپا برای دفعه چهارم شد. او بعد از بازگشت از این سفر بود که تصمیم گرفت، گزارش نسبتا مبسوطی از سفرهای خود به کشورها و ممالک مختلف تهیه نماید.
بیشتر نوشته‌های «بیرم» در این کتاب بر اساس مشاهدات، تجزیه و تحلیل‌های عالمانه خود اوست. و به همین جهت اثر او مشتمل بر نتایج تحقیقات و جستجوهای وی در پنه وسیعی از سرزمین‌های جهان
اسلام و دیگر ممالک پیشرفته و توسعه یافته اروپایی است. وی در این اثر کوشیده است بر پایه و زوایای علمی و با استفاده از کتاب‌های جغرافی که در دسترس خود داشته و علاوه بر آن از مشهودات خود نیز به طور خاص سود جسته و تصویری واقعی از کشورهایی که به آنها
سفر نموده و همچنین کشورهای اسلامی ارائه دهد. و می‌توان اذعان کرد که اثر او یکی از کامل‌ترین کتب در جغرافیای عمومی می‌باشد.
هدف او از جمع آوری این همه اطلاعات مختلف در زمینه مسائل تاریخی- جغرافیایی نه فقط بیان آنچه در این کشورها به وقوع پیوسته یا موجود است، بلکه استفاده از این همه مشاهدات و اطلاعات در صورتی مفید است که مصدر و منبع جهاد فکری جدیدی شود، برای آنچه در آینده در پیش روی داریم و می‌خواهیم با استفاده از آنها برای خود به آن دست یابیم.
صفوة الاعتبار مجدل اول از مقدمه محقق مامون جنان شرح حال مؤلف مقدمه مؤلف و مقصد اول تشکیل یافته است.
مقدمه مولف سه باب دارد. باب اول سه فصل باب دوم دو فصل و باب سوم هشتاد و هفت فصل می‌باشد.
مقصد اول دو باب آن در این جلد آمده و مجلد دوم، باب سوم تا دهم باقی مقصد اول را شامل است.
مقدمه محقق به بحث در رابطه با انگیزه طبع این اثر و بیان هدف‌هایی که مؤلف از تدوین آن داشته می‌پردازد.
تاریخ نگارش ۲۱/ ۱۱/ ۱۹۹۵ میلادی است.
شرح حال (تراجم) مؤلف به طور کامل و مبسوط (۴۱ صفحه) بعد از مقدمه محقق آمده است که شامل نسب و دودمان «بیرم» سفرها مناصب و پست‌های اجتماعی خدمات اجتماعی تعلیقات و تالیفات و در آخر
فوت او می‌باشد. این قسمت توسط (محمد بیرم) و نگارش ۹
ذیحجه ۱۳۱۱ هجری ثبت شده است.
مقدمه مؤلف از سه باب تشکیل شده است. باب اول با بحث سفر آغاز می‌شود. و سفر از منظر
قرآن کریم احادیث ،
سنت نبوی ، کلام حکیمان و ادیبان در سه فصل مورد بررسی قرار می‌گیرد. و از امر به سفر اهداف مدح و نتایج فوائد و آثار آن سخن گفته می‌شود.
حکم مسافرت به غیر از سرزمین‌های اسلامی از نظر
شرع اسلام چه حکمی دارد؟ پاسخ به این سؤال در باب دوم، طی دو فصل می‌آید. فصل اول نصوصی که دلالت بر جوار سفر به بلاد غیر اسلامی می‌کند، آورده می‌شود و فصل دوم به تطبیق این حکم بر مسافرت‌های مؤلف به ممالک اروپایی مورد کنکاش قرار می‌گیرد.
باب سوم، آغاز مباحث جغرافی است. اول از جمعیت کره زمین یکصد و دوازده میلیون تا یکصد و سیزده میلیون توسط جغرافی دانان ذکر شده، آغاز می‌شود و بعد آنها کرده زمین را به پنج قاره آسیا، اروپا، افریقا، امریکا، استرالیا تقسیم می‌نماید.
بحث از قاره آسیا که هم از تعداد جمعی شرافت (مرکز ادیان الهی بود.) و هم از لحاظ آبادانی از دیگر قاره‌ها مقدم بوده، شروع می‌شود. در این قاره بیست کشور طی بیست فصل به معرفی آنها پرداخته شود. از جمله این کشورها می‌توان: ممالک
عثمانی (
ایران )
افغانستان بلوچستان هند سیام (تایلند) چین روسیه
هرات امارات تاتار (تاتارستان)
عربستان (نجد تهامه یمامه) کشیر ژاپن و نام برد.
دومین قاره اروپا است. قاره اروپا به سه ناحیه دول جنوبی وسطی و شمالی تقسیم می‌شود که هر کدام از این ناحیه شش کشور را دربر می‌گیرند که روی هم رفته هیجده کشور در این قاره، طی هیجده فصل از فصل (از فصل ۲۱ تا ۳۹) به آنها پرداخته می‌شود. می‌توان از یونان، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال، فرانسه، صربستان، رومانی، سوئد، دانمارک، هلند، انگستان، دولت جبل اسود، دولت علیا، دولت، نمسا و... نام برد.
افریقا سومین قاره‌ای است که کشورهای آن طی فصول ۴۰ تا ۷۳ مورد بحث قرار می‌گیرند. از جمله این کشورها می‌توان مراکش الجزائر
تونس طرابلس
مصر حبشه زنگبار برنو سودان قبائل برکو سودان کنییا لیبریا ماداگسکار و... نام برد.
قاره چهارم امریکا است. این قاره شامل کشورهای ایالات متحده آمریکا، مکزیک، کلمبیا، پرو، ممالک امریکای شمالی، برزیل، شیلی، آرژانتین، اروگوئه و... می‌شود. ممالک این قاره طی فصول ۷۴ تا ۸۶ مورد بررسی قرار می‌گیرند.
قاره پنجم قاره استرالیا است.
در یک نگاه کلی اطلاعاتی که در مورد این قاره‌ها و کشورهای آنها مطرح می‌شود؛ عبارتند از: طول و عرض جغرافیایی مشخص نمودن حدود آنها از نظر جغرافیای طبیعی تعداد جمعیت آب و هوا جغرافیای تاریخی دین، عقاید آداب، رسوم علوم، معارف و دیگر اطلاعات در فصل هشتاد و هفت، طی جدولی اسم ممالک همراه ذکر پایتخت تعداد نظامیان تعداد کشتی‌های جنگلی بودجه (درآمدها هزینه‌ها) تعداد معتقدین هر یک از
مذاهب ، واحد پول و... آورده شده است. اطلاعات وارده شده در این فصل که به طور اجمال از ممالک آورده شده، از سه ۱۲۸۸ تا ۱۲۹۷ را شامل می‌شود.
بعد از مقدمه و ابواب آن مقصد اول که مشتمل بر سیزده باب است، آورده می‌شود.
باب اول در مورد انگیزه و سبب سفر مؤلف به اروپا که قبل از ۱۲۹۷ قمری انجام گرفه ذکر می‌شود. در طی فصول این باب اول مؤلف به شرح احوال و اشتغالات خود به اختصار می‌پردازد. بر اثر مرور زمان و تداوم این اشتغالات و از طرف دیگر مرض عصبی که در خاندان او از قبل بوده، به او به ارث رسیده و توجه نمودن به اوضاع و احوال خویش
مریضی او به جایی می‌رسد که دیگر
اطباء تونس از معالج او عاجز و قطع امید می‌کنند و لذا او مجبور می‌شود، برای ادامه درمان به کشورهای اروپایی سفر نماید: و در ادامه این بحث ذکر شروحی از معالجات خود می‌آورد و در ضمن این مطلب از نحوه ی درمان و معالجاتی که در کشورهای اروپایی برای بهبود و درمان امراض صورت می‌گیرد و از دستگاه‌هایی که برای درمان؛ از جمله دستگاه‌های فیزیوتراپی و دستگاه‌هایی که برای معالجه امراض عصبی استفاده می‌شود، به طور مفصل صحبت می‌کند. و در آخرین فصل این باب به بررسی نظریه تداوی و درمان از دیدگاه
اسلام می‌پردازد و با مراجعه به
قرآن کریم و
احادیث نبوی به این نتیجه می‌رسد که اسلام به ما حکم می‌کند که برای درمان و معالجه امراض خود باید به مصرف دارو روی می‌آوریم. بعد سؤالی مطرح می‌کند که بعد از
اجماع بر جواز استعمال دارو مصرف داروهای
حرام برای معالجه چه حکمی دارد؟ در ادامه مسائل علم طب را به دو قسمت علم تشریح و داروشناسی تقسیم و نظر اسلام را در هر دو قسمت به کمک
آیات و
روایات مطرح می‌نمایند.
مؤلف وارد معرفی کشورهایی می‌شود که خود به آنها سفر نموده و گزارش مبسوطی از هر کدام به خواننده ارائه می‌دهد. اولین کشوری که معرفی می‌کند که خود، دودمان و
اجداد او در آنجا رشد و نمو نموده‌اند، «تونس» است. تعریف تونس از طول و عرض جغرافیایی، تعیین حدود آن همسایگان، معروف‌ترین شهرها، نام
شهرها و
چشمه‌ها ،
کوه‌ها ، معادن تاریخ تونس، به طور مختصر رابطه تونس با دولت عثمانی، سیاست خارجی این دولت در دوران وزراء، مصطفی خزانه دار خیرالدین مصطفی بن اسماعیل، بررسی دولت
تونس از لحاظ اقتصادی، تشکیلات اداری فرهنگ، صنایع، مسکن، راه‌ها، نوع پوشش و خوراک مردم، زبان مردم، آداب و رسوم و در آخر بررسی قدرت نظامی و اقتصادی این کشور مورد بحث قرار می‌گیرد. با معرفی دولت تونس مجلد اول به پایان می‌رسد.
مجلد دوم با معرفی ایتالیا باب سوم شروع می‌شود. «بیرم» در آغاز گزارش سفر خود به این شهر و آنچه در آنجا مشاهده نموده است، می‌آورد. از جمله نرخ کرایه دریایی از تونس به ناپل، تشریفات سفر؛ از جمله اخذ با پاسپورت، ذکر اصناف مردم، دیدن
قصر پادشاه، دیدار از موزه ناپل، توصیف بناهای این شهر از نظر ساختمان سازی،
بازارها ،
کلیساها ، دیدن از مجلس نمایندگان و دیدار از دیگر شهرهای این کشور در مسیر راه و توصیف آنها، ذکر اسباب پیشرفت این کشور و در مورد ایتالیا، طی فصولی جداگانه مطرح می‌شود. تعریف ایتالیا از لحاظ موقعیت جغرافیایی، ذکر جغرافیای طبیعی (کوه‌ها، نهرها،
معادن پوشش گیاهی و حیوانی، ذکر تعداد جمعیت نواحی مختلف کشور، تاریخ قدیم این کشور، به طور اجمال تاریخ معاصر که با دوران حکومت شارل البرت (۱۲۴۷) و با تدوین قوانین آزادی و مشارکت همه مردم در امور سیاسی همراه است. تشکیلات اداری و تقسیمات آن، تقسیم کشور به ایالات مختلف و تشکیلات ادای این ولایت‌ها، سیاست خارجی ایتالیا، مردم شناسی ایتالیا و ذکر صفات مردم، آداب و رسوم مردم، کسب و کار و تجارت مردم ایتالیا، نقش بانک در اقتصاد و تجارت، صنایع،
کشاورزی ، ساختمان سازی در ایتالیا، راه‌ها، نوع پوشش مردم، آداب غذا خوردن، مسافرت مردم، زبان مردم این کشور و در آخر ذکر آمار قدرت مالی و جنگی کشور ایتالیا.
در ادامه به معرفی کشورهای فرانسه، الجزایر، انگستان، مالت،
مصر ،
حجاز و ممالک
عثمانی طی ابواب چهار تا ده می‌پرازد. و همان اطلاعات و مباحث که در مورد تونس و ایتالیا آمده، در مورد آنها هم مطرح می‌شود و آنچه خود از کشورها از لحاظ توسعه، پیشرفت، عقب افتادگی و انحطاط مشاهده نموده، همراه با تجربه و تحلیل ارائه می‌دهد.
متن از آنجا که دارای اعلام بسیاری است و بعضی فقط لقب آنها ذکر شده است، لذا در پاورقی‌ها که توسط مامون جنان تحقیقات آن انجام گرفته، تراجم آنها آمده تا ایهامی در مورد آنها باقی نماند. همچنین متن دارای اصطلاحات و اماکن و در مواردی مطلبی از کتابی نقل شده که در پاورقی توضیحات و آدرس آنها درج شده است. مؤلف در موردی نظر و حکم اسلام را مطرح نموده که این حکم با نظر
مذاهب سنت سازگار نیست، لذا به طور مفصل آن حکم مطرح و ادله آن در پاورقی آمده و قول صحیح طبق مذهب
اهل سنت وارد شده است. جلد دوم ص۴۲
و در مواردی هم که محقق لازم دیده تا خواننده بیشتر اطلاعات در مورد موضوعی که در متن از طرف مؤلف مطرح شده، کتب در آن زمینه را معرفی کرده است.
فهرست مطالب در آخر هر مجلد درج شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
