• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ظن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ظن از واژه‌هاي نسبتاً پركاربرد در قرآن کریم است كه به جهت استفاده آن در موضوعات اعتقادي و اخلاقي، از اهميت بالايي در مباحث معرفت‌شناختي و اخلاقيِ قرآن برخوردار است.



در لغت سه معنا برای "ظن" بیان شده: معنایی متضاد و دربردارنده­ ی معنای شک و یقین؛
[۱] . ابن ­منظور، محمدبن ­مكرم‏؛ لسان العرب‏، بیروت‏، دار صادر، ۱۴۱۴ق‏، چاپ سوم، ج‏۱۳، ص۲۷۲، فراهیدى، خلیل بن احمد؛ كتاب العین‏، قم‏، هجرت‏، ۱۴۱۰ق،‏ چاپ دوم، ج‏۸، ص۱۵۲ و طریحى، فخرالدین؛ مجمع البحرین،‏‏ تهران،‏ كتابفروشى مرتضوى، ۱۳۷۵ش، چاپ سوم، ج‏۶، ص۲۷۹.
اعتقاد ضعیف و غیرمُستدلّ (اعتقاد حق باشد، یا باطل)
[۲] . مصطفوى، حسن‏؛ التحقیق فی كلمات القرآن الكریم‏، تهران‏، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‏، ۱۳۶۰ش‏، ج‏۷، ص۱۸۰.
و اسم برای چیزی که از طریق نشانه­ای برای انسان به وجود می ­آید؛ زمانی ­که این نشانه قوی باشد، ظن به معنا یقین است و زمانی که ضعیف باشد، ظن به معنای غیر یقین بوده،
[۳] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن‏، بیروت‏، دارالعلم الدارالشامیة، ۱۴۱۲ق‏، چاپ اول، ص۵۳۹.
که در فارسی از آن به گمان و خیال قوی همراه با احتمال خلاف یاد می­کنند.
[۴] . مهیار، رضا؛ فرهنگ ابجدى عربى- فارسى‏، بی تا، بی جا، ص۵۹۰.




ظن در اصطلاح تنوع مفهومی دارد؛ چون کلمه­ ی "ظن" در علوم مختلفی، مانند: علم اصول فقه،
[۵] . مظفر، محمدرضا؛ اصول فقه، قم، الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵ش، چاپ سوم، ج۲ ص۲۰.
علم اخلاق
[۶] . مكارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ پیام قرآن (اخلاق در قرآن)، قم، مدرسة الامام علی ابن ابیطالب، ۱۳۸۰ش، چاپ اول، ج‏۲، ص۳۲۱.
و علوم دیگر به کار رفته و در هر کدام به نحو به خصوصی مطرح شده که می ­توان آن را به طور کلی ترجیح یکی از دو احتمال اثبات یا نفی، با بقای احتمال طرف مقابل تعریف کرد.
[۷] . مغنيه، محمدجواد؛ تفسير كاشف‏، تهران‏، دارالكتب الإسلامية، ۱۴۲۴ق‏، چاپ اول، ج‏۷، ص۱۱۹.

بنابراین ظن در بیان قرآن کریم به معنای آن چیزی است که از خاطر می­گذرد و بر قلب انسان غلبه پیدا می­کند، به ­طوری ­که طرف مقابل به کلی نفی نمی ­شود؛ بلکه احتمال آن نیز وجود دارد.
[۸] . طوسى، محمدبن­حسن؛‏ التبيان فى تفسير القرآن،‏ بيروت، دار احياء التراث العربى،‏ بی تا، ج‏۱، ص۲۰۶ و ۲۰۷.




در قرآن کریم دو گروه مقابل هم «مؤمنان و کافرین»
[۹] . بقره/۴۶ و ۲۴۹ و ص/۲۷.
متصف به ظن شده­ اند؛ با نظر به این آیات به دست می­آید که به صورت کلی دو نوع ظنّ در قرآن وجود دارد: ظنّ حَسَن و ظنّ قبیح؛
[۱۰] . مراغى، احمد بن مصطفى‏؛ تفسیر مراغى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، بی تا، ج‏۲۴، ص۱۲۲ و زحيلى، وهبة بن مصطفى؛ التفسير المنير فى العقيدة والشريعة والمنهج،‏ بيروت، دارالفكر المعاصر، ۱۴۱۸ق‏، چاپ دوم‏، ج‏۲۴، ص۲۱۶.
اما در بیشتر موارد کاربرد ظن در قرآن،
[۱۱] . يونس/۳۶، أنعام/۱۱۶ و...
درباره­ اعتقادی اشتباه و بی ­دلیل آمده که به گمان صاحبش صحیح می­باشد.
[۱۲] . ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحرير و التنوير، بی تا، بی جا، ج‏۷، ص۲۱ و ج‏۲۷، ص۱۱۴.

برخی لغت ­دانان معنای ظن را در قرآن منحصر به اعتقادی که به حد یقین نرسیده، می ­دانند؛
[۱۳] . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏۷، ص۱۸۰ و قرشى، سیدعلى­اكبر؛ قاموس قرآن‏، تهران‏، دارالكتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش‏، چاپ ششم‏، ج‏۴، ص ۲۷۴.
اما در مقابل این دیدگاه مفسران به استناد ظاهر برخی آیات که ظن در آنها به معنای یقین به کار رفته، معنای قرآنی ظن را معنایی گسترده دانسته ­اند که شامل معنای شک و یقین می­شود.
[۱۴] . طبرسى، فضل­بن­حسن‏؛ مجمع البيان فى تفسيرالقرآن‏، تهران‏، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش‏، چاپ سوم، ج‏۱، ص۲۲۰.

برای استعمال واژه ­ی ظن در معنای یقین آیات زیادی را می ­توان شاهد آورد؛
[۱۵] . حاقة/۲۰، توبة/۱۱۸، كهف/۵۳، جاثية/۳۲ و...
از جمله آیاتی که در بیان صفات مؤمنان خاشع و حقیقی وارد شده است:
«...الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنهَّم مُّلَاقُواْ رَبهِّمْ وَ أَنهَّمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»
[۱۶] . بقره/ ۴۵ – ۴۶.

«...آنها كسانى هستند كه مى‏دانند ديداركننده ­ی پروردگار خويشند، و به سوى او بازمى‏گردند.»
و آیه­ ی دیگر که می­فرماید:
«...الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَقُواْ اللَّهِ...»
[۱۷] . بقره/۲۴۹.

«...آنها كه مى‏دانستند خدا را ملاقات خواهند كرد...»
اعتقاد در اصول باید یقینی باشد، نه شک و گمان؛ و بحث در این آیات بر سر قیامت و ملاقات پروردگار بوده که از اصول اعتقادی ما هستند؛ لذا در این دو آیه ­ی شریف "ظن" از اعتقادات صحیح شمرده شده که به معنای یقین باشد.
[۱۸] . التبيان فى تفسير القرآن،‏ ج‏۱، ص۲۰۵ و سبزوارى نجفى، محمد بن حبيب­الله؛‏ الجديد فى تفسير القرآن المجيد، بيروت،‏ دارالتعارف، ‏۱۴۰۶ق‏، چاپ اول‏، ج‏۱، ص۳۱۶.

در فراز نخست "گمان" به عنوان صفت خاشعین بیان شده و صفت مناسب برای انسان­های خاشع،
[۱۹] . خاشع از خشوع است و زمانی به کار می­رود که شخص چشمانش را به زمین دوخته باشد یا سرش را به پائین انداخته باشد. خاشع صفت نیکویی­ست که مانند متواضع معنایی در برابر تکبر دارد. التبيان في تفسير القرآن، ج‏۱، ص۲۰۴.
یقین و ایمان جازم است؛
[۲۰] . مكارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه‏، تهران‏، دارالكتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش‏، چاپ اول، ج‏۱، ص ۲۱۶.
و کسانی که خداوند آنان را لایق صفت خشوع می­داند، بعید است که به لقاء پروردگار گمان داشته باشند.
[۲۱] . الجديد فى تفسير القرآن المجيد، ج‏۱، ص۷۳.

اما مفسرانی که منکر معنای یقین برای ظن در قرآن هستند، توجیهاتی را بر آیات مذکور ذکر کرده ­اند که ذیل آیه ­ی مذکور (بقره/۴۵-۴۶) سه نوع توجیه بیان شده است:
اول. آیه در توصیف خاشعین بوده و برای خشوع، گمان و احتمال وقوع قیامت کفایت می­کند؛ پس لزومی ندارد که حتما معنای یقین را برای ظن بدانیم.
[۲۲] . طباطبايى(علامه)، سيدمحمدحسين؛ الميزان فى تفسيرالقرآن، قم‏، جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، ‏۱۴۱۷ق،‏ چاپ پنجم، ج‏۱، ص۱۵۲ و تفسیر مراغى، ج‏۱، ص۱۰۷.

دوم. در این آیه بحث در مورد لقای پروردگار همراه با وجه رضاست و خاشعین کسانی هستند که ضمن اعتقاد به قیامت و تصدیق آن نسبت به کیفیت اعمال خود مظنونند؛ در نتیجه نسبت به اینکه در ازای اعمال نیک خود به پاداش الهی خواهند رسید یا خیر، یقین ندارند؛ پس اگر انسان اظهار کند که حتما خدا را با وجه رضا ملاقات خواهد کرد، این امر به صفت غرور نزدیک­تر است تا به خشوع.
[۲۳] . شاکر، محمدکاظم؛ پژوهشی در معنای ظن و جایگاه معرفتی و اخلاقی آن در قرآن، مقالات و بررسی­ها، دفتر۸۴، تابستان۱۳۸۶، ص۱۰۷– ۱۲۵، آلوسى، سيدمحمود؛ روح­المعانى فى تفسير القرآن العظيم‏، بيروت‏، دارالكتب العلميه‏، ۱۴۱۵ق‏، چاپ اول‏، ج‏۱، ص۲۵۱ و طبرسى، فضل بن حسن‏؛ تفسیر جوامع الجامع‏، تهران‏، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‏ ۱۳۷۷ش‏، چاپ اول‏، ج‏۱، ص۴۳.

سوم. لقاء ربّ به موت معنا شود؛ به این صورت که خاشعین هر لحظه می­پندارند، اکنون اجلشان سر می­رسد و این گمان موجب عدم ارتکاب آنها به گناه می­شود.
[۲۴] . مجمع البيان فى تفسيرالقرآن‏، ج‏۱، ص۲۲۰ و التحرير و التنوير، ج‏۲، ص۴۷۶.




ظن در قرآن کریم با لحاظ­ها و ملاک­های مختلف و گوناگونی قابل تقسیم است؛ اما در این عنوان به تقسیمی می­ پردازیم که به اعتبار حکم بیان شده باشد. بنا بر این اعتبار، چهار قسم ظن وجود دارد: ظن واجب، حرام، مستحب و مباح؛
[۲۵] . الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏۶، ص۵۱۱.
لکن در این بحث فقط ظن واجب و حرام را مورد بررسی قرار می­دهیم که از اهمیت ویژه­ای برخوردار است:

۴.۱ - ظن واجب


ظن واجب: همان حسنِ ظن به خدا، رسول خدا و بندگان صالح است که مؤمنان نسبت به این نوع گمان امر شده­اند:
[۲۶] . همان.

«لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً...»
[۲۷] . نور/۱۲.

«چرا هنگامى كه اين تهمت را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود و كسى كه همچون خود آنها بود گمان خير نبردند...»
آیه ­ شریفه در مقام سرزنش مؤمنانی است که در حادثه ­ی تهمت زدن به یک سری افراد مؤمن و پاکدامن، فریب خوردند و تحت تأثیر سخن منافقان قرار گرفته و موقع استماع دروغ بودن تهمت­های ناروای منافقان را علنی نکردند؛
[۲۸] . تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۳۹۶.
لذا قرآن با استفهام توبیخی، أمر به حسن ظن نسبت به مؤمنان نموده و مفسران این­ نوع ظن را واجب نامیده­اند.
[۲۹] . رشيدالدين ميبدى، احمد بن ابى­سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران‏، امير كبير، ۱۳۷۱ش‏، چاپ پنجم‏، ج‏۹، ص۲۶۱.


۴.۲ - ظن حرام


ظن حرام: همان سوء ظن به خدا، رسول خدا و مؤمنان است که در قرآن از آن نهی شده و آن را "گناه" خوانده است:
«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»
[۳۰] . حجرات/۱۲.

«ای کسانی که ایمان آورده­اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضى از گمان­ها گناه است؛»
معنای آیه این است که بیشتر مصادیق ظن را رها کنید و عمل به آن نکنید، تا اینکه برهان قطعی و علم به واقع ظاهر شود؛ چرا که احتمال ارتکاب به گناه زیاد است و در این صورت مستحق عقوبت الهی می­شوید.
[۳۱] . الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏۶، ص۵۱۱.

نکته ­ی بعدی این است که آیه مفهوم مخالف دارد، به این معنا که برخی از ظن­ها گناه نیستند؛ لذا آیه دال بر این است که به جز "ظن حرام" اقسام دیگری از ظن نیز وجود دارد.
[۳۲] . التحرير و التنوير، ج‏۲۶، ص۲۱۱.

بنابراین گمان ­هایی هستند که قرآن از آنها به شدت نهی کرده؛ چون تکیه بر اماره ­های بی ­پایه و بی ­اساس بوده و معقول و منطقی نیستند و مبنای کار عقلا در زندگی قرار نمی­گیرند؛ طبق تعبيرات آيات سوره ی نجم
[۳۳] . نجم/۲۳ - ۲۸.
این گمانهای باطل، هم­ رديف هواى نفس، اوهام و خرافات است که احدی را به حق نمی ­رساند.
[۳۴] . تفسير نمونه، ج‏۲۲، ص۵۳۱.


۴.۳ - نهی از ظن در کلام وحیانی


قرآن در بیشتر آیات که راجع به ظنّ سخن به میان آورده، انسان را از ظن و گمان به شدت نهی نموده که مواردی را در ذیل به اختصار مورد بررسی قرار می­دهیم:
گروهی از آیات افراد بى ­ايمان را نسبت به پيروى از ظن و گمان، شديداً مورد نكوهش قرار داده و می­فرماید:
[۳۵] . تفسير نمونه، ج‏۱۲، ص ۱۱۸.

«وَ مايَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا؛ إِنَّ الظَّنَّ لايُغْنِي مِنَ­الْحَقِّ شَيْئاً...»
[۳۶] . یونس/۳۶.

«و بيشتر آنها، جز از گمان (و پندارهاى بى‏اساس)، پيروى نمى‏كنند (در حالى كه) گمان، هرگز انسان را از حقّ بى‏نياز نمى‏سازد (و به حق نمى‏رساند)...»
در اینجا ظن بر حسب سیاق کلام به معنای علمی است که با شک آمیخته باشد؛ علمی که در اثبات حق مطلوب، چیزی را بی­نیاز نمی­کند؛ بلکه منحصراً علم و یقین حاصل از دلیل عقلی انسان را به مطلوب و حقیقت می­رساند؛ بنابراین چون مقتضی ظن مظنون است، پیروی ظن نیز بر مظنون است؛ یعنی چیزی را پیروی می­کنند که جز اعتقاد باطل، هیچ دلیلی بر آن ندارند؛ و جمله­ی دوم آیه­ ی شریفه در حقیقت تعلیلی است بر اینکه مشرکان بر حق نیستند، پس چگونه گمان می­کنند به اینکه بر حق هستند؛ و مراد از "حق" معرفت به خدای عز و جل، صفات و افعال خداست، که هیچ احدی از هیچ­گونه بی­نیازی برخوردار نیست؛ لذا خداوند آنها را در فراز آخر آیه تهدید به عذاب کرده است.
[۳۷] . التحرير و التنوير، ج‏۱۱، ص۸۰ و ۸۱.

قرآن مجید همچنین در بیان بطلان شرك و عقائد خرافه­گری مشركان در زمينه­ی بت­پرستی و نسبت دادن بت­ها به عنوان دختران خدا، اين افکار باطل بت­پرستان را زائيده­ی موهومات و پندار آنها دانسته است؛ گمانهایی که نه دليل عقلی بر آن دارند، و نه دليل وحیانى؛ بلکه خرافات و الفاظ تو خالى هستند که فقط از گمان­هاى بى­اساس و هواى نفس پيروى مى‏كنند:
[۳۸] . تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۵۱۶.

«إِنْ­يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ماتَهْوَى الْأَنْفُسُ»
[۳۹] . نجم/۲۳.

«آنان فقط از گمان­هاى بى‏اساس و هواى نفس پيروى مى‏كنند.»
نکته­ بعدی که تبیین آن لازم است، قول بدون علم است، که برخی مفسران از آن تعبیر به ظن و گمان کرده­اند. به عنوان مثال، خدای متعال در بیان وجوب عدم پیروی از شیطان، به معرفی و نوع عداوت­های شیطان پرداخته، که از جمله­ی آن امر به گفتار بدون علم است:
«إِنَّمَا يَأْمُرُكُم بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشَاءِ وَ أَن­تَقُولُواْ عَلىَ­اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُون‏»
[۴۰] . بقره/۱۶۹.

«او شما را فقط به بدي­ها و كار زشت فرمان مى‏دهد (و نيز دستور مى‏دهد) آنچه را كه نمى‏دانيد، به خدا نسبت دهيد.»
شیطان در قول بدون علم، مثلاً برای انسان حلال و حرام را تعیین می­کند؛ لذا دلالت آیه­ی شریفه بر منع نمودن انسان از پیروی از ظن و گمان در مسائل دینی است؛ چرا که طریق این نوع مسائل منحصر در علم و یقین است و در فتوا، قضاوت و گفتار بدون علم باید پرهیز شود؛ بنابراین قول بدون علم در امور دینی، در ردیف سوء و فحشاست که شیطان به آنها امر می­کند.
[۴۱] . الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏۱، ص۱۹۵.


۴.۴ - محدوده ظن منهی از دیدگاه قرآن


در قرآن کریم تبعیت از ظن و خود ظن مورد نهی قرار گرفته،
[۴۲] . نساء/۱۵۷ و حجرات/۱۲.
به­طوری­که گاهی تمام افراد و گاهی برخی افراد مشمول این نهی شده است:
[۴۳] . یونس/۳۶ و حجرات/۱۲.

«وَ لاتَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ...»
[۴۴] . اسراء/۳۶.

«از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن...»
نهى آيه از پيروى هر چيزى است كه بدان علم و يقين نداريم، که پيروى از علم در حقيقت حكم فطری بشر است؛ در نتيجه انسانی که فطرت سالم دارد، هرگز در مسير زندگيش از پيروى علم منحرف نشده و دنبال شك و ظن نمى‏رود؛ پس چنین انسانی در مسائل مورد نیاز یا شخصاً علم و تخصص دارد كه همان را پيروى مى‏كند، يا از علم كسى پيروى مى‏كند كه اطمينان و يقين به صحت گفته‏هاى وى دارد، هر چند در اصطلاح برهان منطقى، به این نوع یقین علم نمى‏گويند.
بنابراین معنای آیه ناظر به این است که اگر دليل علمى قائم شد بر وجوب پيروى از ظنى مخصوص، پيروى آن ظن هم، پيروى از علم خواهد بود؛ در نتيجه در هر اعتقاد يا عملى كه تحصيل علم ممكن باشد، پيروى از غير علم حرام است، و در غیر این صورت دليل علمى باید ارتكاب آن را جائز بداند، مانند اخذ احكام از پيامبر و اطاعت آن جناب در اوامر و نواهى كه از ناحيه پروردگارش دارد.
لذا درست است که ظهور لفظى آیه بيش از ظن و گمان را نمى‏رساند، و ليكن دليل قطعى داريم بر اينكه پيروى اين ظن واجب است، و آن دليل همان بناى عقلا بر حجيت ظهور است؛ پس اگر پيروى از علم در هر مساله محدود به علم خود انسان باشد، پيروى ما از ظاهر آيه پيروى علمی نیست؛ زيرا يقين نداريم كه به مراد واقعى کلام رسیدیم، یا مقصود واقعى غير از معناى ظاهرش است که در صورت عدم پیروی از ظن و گمان، خود آيه ناقض و مخالف خودش خواهد بود.
[۴۵] . الميزان في تفسير القرآن، ج‏۱۳، ص۹۲ و ۹۳.

البته برخی مفسرین در این گونه آیات دست بهد توجیه زده و گفته­اند: نهی تبعیت از ظن، مربوط به مسائلی است که در آیات مربوطه سخن به میان آمده؛ از جمله اینکه نهی از ظن مخصوص جایی است که قدرت بر علم باشد؛
[۴۶] . التبيان في تفسير القرآن، ج‏۵، ص۳۷۷.
و برخی نهی از ظن را مربوط به تهمت و سوء ظن در عمل گرفته­اند.
[۴۷] . طبرى ابوجعفر، محمدبن­جرير؛ جامع ­البيان فى تفسيرالقرآن،‏ بيروت،‏ دارالمعرفة، ‏۱۴۱۲ق‏، چاپ اول‏، ج‏۱۵، ص۶۲ و التبيان في تفسيرالقرآن، ج‏۶، ص۴۷۷.

بنابراین کسانی که دائره­ی افراد ظن را محدود می­دانند، آیاتی را مؤید کلام خود آورده­اند، از جمله:
«ياأَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ­الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ...»
[۴۸] . حجرات/۱۲.

«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از بسيارى از گمان­ها بپرهيزيد؛ چرا كه بعضى از گمان­ها گناه است...»
واژه ­ی "کثیر" در آیه دلالت بر حصر مصداق این حکم می­کند و منظور از آن سوء ظن است. توجه به این نکته لازم است که امر به اجتناب از ظن، برای خود ظن نیست؛ بلکه برای پیروی از ظن در عمل است.
[۴۹] . تفسير كاشف، ج‏۷، ص۱۱۸ و ۱۱۹.
در حقیقت در این آیات نهی از پذیرش گمان بد است؛ یعنی اگر از کسی گمان بدی به دل انسان وارد شد، آن را نپذیرد و به آن ترتیب اثر ندهد.
[۵۰] . الميزان في تفسير القرآن، ج‏۱۸، ص۳۲۳.




مهمترین راه مبارزه­ با تبعیت از ظن، زنده کردن جهان­بینی اسلامی در وجود انسان­هاست که قرآن به این مسئله توجه داده و انسان باید خود را با طرز تفكر اسلامى هماهنگ کند و خداوند را در همه حال حاظر و ناظر بداند که خدای متعال حتى از افکار و باطن انسان نیز آگاه است. در این صورت است که انسان مسئول تمام رفتار، گفتار و اعتقادات خود شده و در هر حوزه، سنجیده عمل کرده و در اعمال و عقائد خویش به ظن اکتفاء نمی­کند:
[۵۱] . تفسير نمونه، ج‏۱۲، ص۱۲۱.

«وَ لاتَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً»
[۵۲] . اسراء/۳۶.




 
۱. . ابن ­منظور، محمدبن ­مكرم‏؛ لسان العرب‏، بیروت‏، دار صادر، ۱۴۱۴ق‏، چاپ سوم، ج‏۱۳، ص۲۷۲، فراهیدى، خلیل بن احمد؛ كتاب العین‏، قم‏، هجرت‏، ۱۴۱۰ق،‏ چاپ دوم، ج‏۸، ص۱۵۲ و طریحى، فخرالدین؛ مجمع البحرین،‏‏ تهران،‏ كتابفروشى مرتضوى، ۱۳۷۵ش، چاپ سوم، ج‏۶، ص۲۷۹.
۲. . مصطفوى، حسن‏؛ التحقیق فی كلمات القرآن الكریم‏، تهران‏، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‏، ۱۳۶۰ش‏، ج‏۷، ص۱۸۰.
۳. . راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن‏، بیروت‏، دارالعلم الدارالشامیة، ۱۴۱۲ق‏، چاپ اول، ص۵۳۹.
۴. . مهیار، رضا؛ فرهنگ ابجدى عربى- فارسى‏، بی تا، بی جا، ص۵۹۰.
۵. . مظفر، محمدرضا؛ اصول فقه، قم، الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵ش، چاپ سوم، ج۲ ص۲۰.
۶. . مكارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ پیام قرآن (اخلاق در قرآن)، قم، مدرسة الامام علی ابن ابیطالب، ۱۳۸۰ش، چاپ اول، ج‏۲، ص۳۲۱.
۷. . مغنيه، محمدجواد؛ تفسير كاشف‏، تهران‏، دارالكتب الإسلامية، ۱۴۲۴ق‏، چاپ اول، ج‏۷، ص۱۱۹.
۸. . طوسى، محمدبن­حسن؛‏ التبيان فى تفسير القرآن،‏ بيروت، دار احياء التراث العربى،‏ بی تا، ج‏۱، ص۲۰۶ و ۲۰۷.
۹. . بقره/۴۶ و ۲۴۹ و ص/۲۷.
۱۰. . مراغى، احمد بن مصطفى‏؛ تفسیر مراغى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، بی تا، ج‏۲۴، ص۱۲۲ و زحيلى، وهبة بن مصطفى؛ التفسير المنير فى العقيدة والشريعة والمنهج،‏ بيروت، دارالفكر المعاصر، ۱۴۱۸ق‏، چاپ دوم‏، ج‏۲۴، ص۲۱۶.
۱۱. . يونس/۳۶، أنعام/۱۱۶ و...
۱۲. . ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحرير و التنوير، بی تا، بی جا، ج‏۷، ص۲۱ و ج‏۲۷، ص۱۱۴.
۱۳. . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏۷، ص۱۸۰ و قرشى، سیدعلى­اكبر؛ قاموس قرآن‏، تهران‏، دارالكتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش‏، چاپ ششم‏، ج‏۴، ص ۲۷۴.
۱۴. . طبرسى، فضل­بن­حسن‏؛ مجمع البيان فى تفسيرالقرآن‏، تهران‏، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش‏، چاپ سوم، ج‏۱، ص۲۲۰.
۱۵. . حاقة/۲۰، توبة/۱۱۸، كهف/۵۳، جاثية/۳۲ و...
۱۶. . بقره/ ۴۵ – ۴۶.
۱۷. . بقره/۲۴۹.
۱۸. . التبيان فى تفسير القرآن،‏ ج‏۱، ص۲۰۵ و سبزوارى نجفى، محمد بن حبيب­الله؛‏ الجديد فى تفسير القرآن المجيد، بيروت،‏ دارالتعارف، ‏۱۴۰۶ق‏، چاپ اول‏، ج‏۱، ص۳۱۶.
۱۹. . خاشع از خشوع است و زمانی به کار می­رود که شخص چشمانش را به زمین دوخته باشد یا سرش را به پائین انداخته باشد. خاشع صفت نیکویی­ست که مانند متواضع معنایی در برابر تکبر دارد. التبيان في تفسير القرآن، ج‏۱، ص۲۰۴.
۲۰. . مكارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه‏، تهران‏، دارالكتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش‏، چاپ اول، ج‏۱، ص ۲۱۶.
۲۱. . الجديد فى تفسير القرآن المجيد، ج‏۱، ص۷۳.
۲۲. . طباطبايى(علامه)، سيدمحمدحسين؛ الميزان فى تفسيرالقرآن، قم‏، جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، ‏۱۴۱۷ق،‏ چاپ پنجم، ج‏۱، ص۱۵۲ و تفسیر مراغى، ج‏۱، ص۱۰۷.
۲۳. . شاکر، محمدکاظم؛ پژوهشی در معنای ظن و جایگاه معرفتی و اخلاقی آن در قرآن، مقالات و بررسی­ها، دفتر۸۴، تابستان۱۳۸۶، ص۱۰۷– ۱۲۵، آلوسى، سيدمحمود؛ روح­المعانى فى تفسير القرآن العظيم‏، بيروت‏، دارالكتب العلميه‏، ۱۴۱۵ق‏، چاپ اول‏، ج‏۱، ص۲۵۱ و طبرسى، فضل بن حسن‏؛ تفسیر جوامع الجامع‏، تهران‏، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‏ ۱۳۷۷ش‏، چاپ اول‏، ج‏۱، ص۴۳.
۲۴. . مجمع البيان فى تفسيرالقرآن‏، ج‏۱، ص۲۲۰ و التحرير و التنوير، ج‏۲، ص۴۷۶.
۲۵. . الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏۶، ص۵۱۱.
۲۶. . همان.
۲۷. . نور/۱۲.
۲۸. . تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۳۹۶.
۲۹. . رشيدالدين ميبدى، احمد بن ابى­سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران‏، امير كبير، ۱۳۷۱ش‏، چاپ پنجم‏، ج‏۹، ص۲۶۱.
۳۰. . حجرات/۱۲.
۳۱. . الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏۶، ص۵۱۱.
۳۲. . التحرير و التنوير، ج‏۲۶، ص۲۱۱.
۳۳. . نجم/۲۳ - ۲۸.
۳۴. . تفسير نمونه، ج‏۲۲، ص۵۳۱.
۳۵. . تفسير نمونه، ج‏۱۲، ص ۱۱۸.
۳۶. . یونس/۳۶.
۳۷. . التحرير و التنوير، ج‏۱۱، ص۸۰ و ۸۱.
۳۸. . تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۵۱۶.
۳۹. . نجم/۲۳.
۴۰. . بقره/۱۶۹.
۴۱. . الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏۱، ص۱۹۵.
۴۲. . نساء/۱۵۷ و حجرات/۱۲.
۴۳. . یونس/۳۶ و حجرات/۱۲.
۴۴. . اسراء/۳۶.
۴۵. . الميزان في تفسير القرآن، ج‏۱۳، ص۹۲ و ۹۳.
۴۶. . التبيان في تفسير القرآن، ج‏۵، ص۳۷۷.
۴۷. . طبرى ابوجعفر، محمدبن­جرير؛ جامع ­البيان فى تفسيرالقرآن،‏ بيروت،‏ دارالمعرفة، ‏۱۴۱۲ق‏، چاپ اول‏، ج‏۱۵، ص۶۲ و التبيان في تفسيرالقرآن، ج‏۶، ص۴۷۷.
۴۸. . حجرات/۱۲.
۴۹. . تفسير كاشف، ج‏۷، ص۱۱۸ و ۱۱۹.
۵۰. . الميزان في تفسير القرآن، ج‏۱۸، ص۳۲۳.
۵۱. . تفسير نمونه، ج‏۱۲، ص۱۲۱.
۵۲. . اسراء/۳۶.





سایت پژوهه    



جعبه ابزار