عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حافظ عراقی، ابوالفضل زین‌الدین عبدالرحیم بن حسین،
محدّث و فقیه
شافعی قرن هشتم بود.
پدر او،
حسین بن عبد الرحمان، در کودکی به همراه برخی خویشاوندان خود از روستای رازیان در اربیل
عراق به قاهره مهاجرت کرد و در محله منشیه مهرانی سکنا گزید و بعدها در حلقه مریدان
تقی الدین جعفر قنادی شافعی، شیخ
خانقاه درسلان محله منشیه، درآمد.
و با دختری که سخاوی
او را بسیار ستوده است
ازدواج کرد. حافظ عراقی ثمره این پیوند بود.
وی در ۱۱ جمادی‌الاولی ۷۲۵ به دنیا آمد.
حافظ عراقی در هشت سالگی حافظ
قرآن شد.
و نزد عالمان مشهور عصر خود، چون ناصرالدین محمد بن سمعون و برهان‌الدین ابراهیم بن لاجین رشیدی، به تحصیل علم پرداخت.
وی به اشاره
قاضی عزالدین ابن جماعه و به دلیل
حافظه قوی‌اش، به فراگیری دانش
حدیث پرداخت و نخست نزد شهاب‌الدین احمد بن ابی‌الفرج مشهور به
ابن بابا و سپس نزد دیگر
محدّثان مشهور عصر خود به سماع
حدیث و فراگیری دانش‌های
حدیثی پرداخت
و برای سماع و کتابت بسیاری از آثار
حدیثی، به شهرهای حجاز، شام، فلسطین و بغداد
سفر نمود.
استادان وی در قرائت، نحو، فقه و
حدیث بسیارند، از جمله ابوسعید خلیل بن کیکلدی مشهور به علائی و تقی‌الدین سُبْکی.
حافظ عراقی در دانش‌های گوناگون عصر خود تبحر داشته، اما به‌سبب دانش گسترده‌اش در علم
حدیث، در این حوزه شهرت یافته است.
وی در مکان‌های گوناگونی به تدریس پرداخت، از جمله در دارالحدیث کاملیه که ناصرالدین محمد بن عادل ایوبی در ۶۲۲ بنا نهاد، و در دارالحدیث فاضلیه که شهرتش به واسطه بنای آن به دست عبدالرحیم بن علی بیسانی، مشهور به قاضی فاضل، است.
او شاگردان و
محدّثان زبده‌ای پروراند،
از جمله تقی‌الدین مَقریزی، حافظ شهاب‌الدین ابن حجر عسقلانی
نورالدین هیثمی که بعدها داماد او شد
و فرزند خودش ولی‌الدین احمدبن عبدالرحیم، که علاوه بر شرح و تکمیل بعضی کتاب‌های پدر، کتابی درباره زندگی و احوال پدرش به نام تحفةالوارد بترجمة الولد نگاشته است.
نسخه‌ای از این کتاب در اختیار ابن فهد و سخاوی بوده، زیرا که سخاوی برخی مطالب راجع به شرح‌حال حافظ عراقی را به نقل از ولی‌الدین آورده
و در یک مورد به در اختیار داشتن شرح‌حال حافظ عراقی نوشته فرزندش تصریح کرده است.
مطالب ابن فهد نیز روایتی بسیار نزدیک به گزارش‌های سخاوی است که دلالت بر در اختیار بودن نسخه‌ای از شرح‌حال حافظ عراقی به قلم فرزندش، در دست ابن فهد دارد.
حافظ عراقی بارها به
مکه و
مدینه سفر کرد
و از ۷۸۸ منصب قضا و امامت جماعت مدینه را برعهده گرفت، اما سه سال بعد آن‌جا را ترک کرد و به قاهره، که در آن ایام تحت حاکمیت برقوق بود، بازگشت.
وی در هشتم شعبان ۸۰۶ در قاهره درگذشت
و در قبرستان تربه، محلی در باب برقیه شهر قاهره، به خاک سپرده شد.
بر جنازه او شهاب‌الدین ذهبی نماز گزارد.
ابن تغری بردی
قصیده
ابن حجر عسقلانی را در رثای حافظ عراقی، و سخاوی
برخی اشعار در رثای او را نقل کرده‌اند. ابن تغری بردی
نمونه‌ای از اشعار حافظ عراقی را ذکر کرده و، به نقل از یکی از شاگردانش، خصوصیات ظاهری او را وصف کرده است.
حافظ عراقی آثار بسیاری، به‌ویژه در علم
حدیث، برجا نهاد
کما این‌که کتابخانه مهمی در اختیار داشته و کتاب‌های فراوانی گردآورده بوده است.
مشهورترین اثر او
التبصره و
التذکره است که معمولا با نام ألفیه عراقی شناخته می‌شود و شروح متعددی نیز بر آن نگاشته‌اند
این کتاب منظومه‌ای هزار بیتی در علوم
حدیث است که عراقی آن را براساس کتاب مشهور مقدمه، اثر ابن صلاح شهرزوری (متوفی ۶۴۳)، فراهم آورده است. سرودن ألفیه در جمادی‌الآخره ۷۶۸ پایان یافت
عراقی خود نیز بر ألفیه دو شرح نوشت: یکی شرحی مبسوط اما ناتمام
و دیگری شرحی متوسط با عنوان فتح المغیث بشرح الفیة (مصطلح)
الحدیث، که تألیف آن در رمضان ۷۷۱ پایان یافت و از همان آغاز متن درسی شد.
حافظ عراقی شرحی نیز با نام التقیید و الإیضاح لما اُطلِقَ و اُغْلِقَ من مقدمة ابن الصلاح یا نُکَت ابن الصلاح
بر مقدمه ابن صلاح نگاشت. این کتاب بارها به چاپ رسیده است
حافظ عراقی در
تخریج احادیث احیاء علوم‌الدین غزالی نیز دو کتاب نوشت:
نخست کتابی مبسوط در چهار مجلد با عنوان اخبار
الاحیاء بأخبار
الاحیاء، تألیف در ۷۵۱،
دوم
المغنی عن حمل الاسفار فی
الاسفار فی
تخریج ما فی
الاحیاء من الاخبار، که خلاصه‌ای از کتاب نخست است و در همان روزگار حافظ عراقی شهرت فراوانی یافت.
حافظ عراقی به املای
حدیث توجه فراوانی داشت. وی از ۷۹۵ تا پایان عمر مجالس
امالی پرشماری برپا کرد
که حاصل آن‌ها فراهم آمدن چند کتاب بود، از جمله: أربعون عشاریه که نخستین امالی وی دانسته شده است
المستخرج علی المستدرک للحاکم، که به امالی الحافظ العراقی نیز شهرت دارد و ابوعبدالرحمان محمد عبدالمنعم بن رشاد آن را منتشر کرده است (قاهره ۱۴۱۰/۱۹۹۰). تحسین ابراهیم دوسیکی در کتاب الحافظ زین‌الدین العراقی و أثره فی علم
الحدیث (ریاض ۱۳۶۱/۱۹۹۲) بررسی همه جانبه‌ای درباره زندگی و اهمیت وی در گسترش و تحول دانش
حدیث نگاشته است.
ولی‌الدین، فرزند حافظ عراقی، در سوم ذیحجه ۷۶۲ به دنیا آمد. پدرش توجه فراوانی به او داشت و او نیز همچون پدر نزد بزرگان عصر خود به فراگیری علوم دینی پرداخت.
شهرت وی در
فقه است. وی به مقام
قاضی القضاتی بعد از درگذشت
جلال‌الدین عبد الرحمان بن عمر بلقینی در ۸۲۴ دست یافت و مدتی طولانی بر این منصب بود تا آن‌که خود از آن کناره گرفت اما بار دیگر، به سبب خوش سیرتی و تبحر علمی‌اش، بر این منصب گمارده شد.
ابن تغری بردی که از معاصران وی بوده، ضمن ستودن او، خصوصیات ظاهری او را وصف کرده و فهرستی نیز از تألیفاتش آورده است.
(۱) ابن تغری بردی، المنهل‌الصافی، (قاهره)، ج ۱، ۲، چاپ محمد محمدامین، ۱۹۸۴، ج ۷، چاپ محمد محمدامین، ۱۹۹۴.
(۲) ابن جزری، غایةالنهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا).
(۳) ابن فهد، لَحْظ الاَلحاظ بذیل طبقات الحفّاظ، در محمد بن علی حسینی، ذیل تذکرةالحفّاظ للذهبی، (بیروت) : داراحیاء التراث‌العربی، (بی‌تا).
(۴) ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
(۵) حاجی خلیفه.
(۶) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الجواهر و الدرر فی ترجمة شیخ‌الاسلام ابن حجر، چاپ ابراهیم باجس عبدالمجید، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۷) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی، (بی‌تا).
(۸) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، طبقات الحفّاظ، چاپ علی‌محمد عمر، (قاهره) ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۹) محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیر رمضان یوسف، دلیل مؤلفات
الحدیث الشریف‌المطبوعة القدیمة و
الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حافظ عراقی»، شماره۵۷۱۸.
