عبدالواحد حمیدی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حُمَيدى،عبدالواحد بن احمد، فقيه مالكى و قاضى مغربى قرن دهم و يازدهم بود. كنيه‌اش را ابومحمد و ابومالك ضبط كرده‌اند. وى در ۹۰۳ در شهر فاس مراكش به دنيا آمد (محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۶۸؛ قادرى، قسم ۱، ص۱۰۷۱). به‌نوشته ابن‌قاضى مكناسى (متوفى ۱۰۲۵) در دُرّة‌الحِجال (ابن‌قاضى، درّة‌الحجال فى اسماء الرجال، ج۳، ص۱۴۲؛ ابن‌قاضى، درّة‌الحجال فى اسماء الرجال، ج۳، ص۱۴۲)، حميدى در ۹۳۰ به‌دنيا آمده است. برخى شرح‌حال‌نگاران (مراكشى، ج۸، ص۵۲۵) نيز اين تاريخ را تأييد كرده‌اند. عبدالكبير بن هاشم كتّانى (عبدالكبير بن هاشم كتّانى، ج۱، ص۳۸۵ـ۳۸۶) شرح حال او را ذيل «بيت حُميدى» آورده و مراكشى (مراكشى، ج۸، ص۵۲۵) او را منسوب به خاندان بنى‌حُمَيد صنهاجه دانسته است.
درباره زندگى حميدى اطلاع چندانى در دست نيست. گفته‌اند در زادگاهش مقدّمات علوم دينى را فراگرفت، اما پس از مدتى تحصيل را رها كرد و به تجارت پرداخت، سپس دوباره به آموختن روى آورد و در فقه و ادبيات و سياست تبحر يافت و به امام كبير ملقب شد (قادرى، قسم ۱، ص۱۰۷۰ـ۱۰۷۲؛ محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۶۸ـ۶۹). حميدى با بزرگان عصر خود مراوده داشت، از جمله با عبدالواحد بن احمد وَنشَريسى و عبدالوهاب بن محمد تُجيبى معروف به زقّاق (قادرى، قسم ۱، ص۱۰۷۰ـ۱۰۷۲؛ محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۶۸ـ۶۹). مراكشى (مراكشى، ج۸، ص۵۲۹)، ونشريسى و زقّاق را از استادان او دانسته است. استاد اصلى حميدى، بنا به نقل احمد بن على منجور (متوفى ۹۹۵)، نجم‌الدين غَيطى (متوفى ۹۸۱) بوده كه به او اجازه فتوا و روايت داده است (محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۶۹؛ عبدالكبير بن هاشم كتّانى، ج۱، ص۳۸۵؛ مراكشى، ج۸، ص۵۲۶؛ قادرى، قسم ۱، ص۱۰۷۲). حميدى در برخى سفرهاى حاكمان و مقامات حكومتى، با آنان همراه مى‌شد و گاهى براى شركت در مجالس آنان همراه برخى عالمان از فاس به شهر مراكش سفر مى‌كرد (ناصرى، ج۲، قسم ۱، ص۵۵؛ ناصرى، قسم ۲، ص۱۶۷؛ ناصرى، قسم ۲، ص۱۸۹).
سلطان متوكل عبداللّه بن شيخ در ۹۷۰ حميدى را به عنوان مفتى و قاضى فاس منصوب كرد. او تا پايان عمر، يعنى بيش‌از سى سال، در اين منصب بود (قادرى، قسم۱، ص۱۰۷۰ـ۱۰۷۲؛ محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۶۹). پس از استيلاى ابومروان عبدالملك بر فاس در ۹۸۳، حميدى مدتى در تنگنا قرار گرفت و حتى به حبس تهديد شد، ولى با وساطت رضوان بن عبداللّه جَنَوى از مخمصه رهايى يافت (ناصرى، ج۲، قسم ۱، ص۶۴ـ ۶۵).
غالب شرح‌حال‌نويسان، حميدى را به حسن رفتار و عدالت در مقام قضاوت ستوده‌اند و او را آگاه به فقه مالكى، به‌ويژه آراى فقهى خليل بن اسحاق، دانسته‌اند (مراكشى، ج۸، ص۵۲۶؛ محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۶۹)؛ اما مراكشى (مراكشى، ج۸، ص۵۲۸)، به نقل از ابن‌قاضى مكناسى، گفته است هر چند حميدى عالِم به فقه مالكى بود ولى مطابق ميل خود فتوا مى‌داد و خود و فرزندانش از اين راه اموال فراوانى به‌دست آوردند. ابن‌قاضى مكناسى در كتاب جَذَوۃُ الاقتباس، ذيل عنوان «عبدالواحد» (ابن‌قاضى، جذوة‌الاقتباس فى ذكر من حَلَّ من الاعلام مدينة فاس، قسم ۲، ص۴۵۳ـ۴۵۴)، نام حميدى را در شمار اعلام شهر فاس ثبت نكرده است.
حميدى شاگردان بسيارى تربيت كرد، از جمله احمد بن يوسف فاسى، معروف به عارف؛ ابراهيم كلالى؛ يوسف بن محمد قصرى و فرزندان يوسف، محمد و احمد و على؛ ابوالقاسم بن محمد ابن ابى‌نَعيم غَسانى؛ حسن و احمد زياتى (مراكشى، ج۸، ص۵۲۶).
حميدى در ۱۰۰۳ درگذشت و در باب‌الفتوح فاس دفن شد (ابن‌قاضى، درّة‌الحجال، ج۳، ص۱۴۲؛ مراكشى، ج۸، ص۵۲۶؛ محمد بن جعفر كتّانى، ج۲، ص۷۰). در تشييع جنازه وى جمعيت زيادى، از جمله حاكم وقت، سلطان محمد مأمون، شركت كردند (مراكشى، ج۸، ص۵۳۱).
تأليفى به حميدى نسبت داده نشده است. جز آنكه زركلى (زركلى، ج۴، ص۱۷۵) گزارش داده كه حاشيه حميدى بر يكى از مسائل باب اَيمان (سوگند) كتاب المختصر فى فقه‌الامام مالك خليل بن اسحاق را در كتابخانه عبدالحفيظ فاسى در رباط ديده است. فرزند حميدى، عبدالوهاب، نيز مدتى صاحب منصب قضاوت شهر فاس بود (قادرى، قسم ۱، ص۱۲۰۳).
فهرست منابع:
(۱) ابن‌قاضى، جذوة‌الاقتباس فى ذكر من حَلَّ من الاعلام مدينة فاس، رباط ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴؛
(۲) ابن‌قاضى، درّة‌الحجال فى اسماء الرجال (ذيل وفيات الاعيان)، چاپ محمد احمدى ابوالنور، قاهره ؛
(۳) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت ۱۹۹۹؛
(۴) محمد بن طيب قادرى، نشر المثانى لاهل القرن الحادى عشر و الثانى، قسم ۱، چاپ محمد حجّى و احمد توفيق، در موسوعة اعلام المغرب، چاپ محمد حجّى، بيروت: دارالغرب الاسلامى، ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
(۵) عبدالكبير بن هاشم كتّانى، زهرالآس فى بيوتات اهل فاس، چاپ على بن منتصر كتانى، دارالبيضاء ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۶) محمد بن جعفر كتّانى، سلوة الانفاس و محادثة الاكياس بمن اقبر من العلماء و الصلحاء بفاس، چاپ عبداللّه كامل كتّانى، حمزة بن محمد طيب كتّانى، و محمد حمزة بن على كتّانى، دارالبيضاء ۱۴۲۵/۲۰۰۴؛
(۷) عباس بن ابراهيم مراكشى، اعلام بمن حلّ مراكش و اغمات من الاعلام، چاپ عبدالوهاب بن منصور، رباط ۱۹۷۷؛
(۸) احمد بن خالد ناصرى، كتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصى، چاپ (احمد بن جعفر) ناصرى، دارالبيضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
