عرایس الجواهر و نفایس الاطایب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عرایس الجواهر و نفایس الاطایب»
اثر ابوالقاسم عبدالله کاشانی به فارسی و متعلق به
قرن هشتم هجری است. نویسنده به موضوع خواص جواهر و اطایب که از قدیمی‌ترین ایام گرانبها و گرانقدر بوده پرداخته است.
این اثر به اهتمام ایرج افشار جزو انتشارات انجمن آثار ملی به طبع رسیده است.
در ابتدا دیباچه‌ای از ایرج افشار و سپس مقدمه‌ای در احوال مؤلف و کتاب او ذکر شده است. در ادامه خطبه کتاب و آن گاه مطالب کتاب در دو بخش ارائه شده است: قسمت اول در
معرفت جواهر حجری معدنی، شامل سه مقاله، که مقاله اول در پنج باب، مقاله دوم در ۳۷ باب و مقاله سوم، شامل یک مقدمه و ۸ باب است. قسمت دوم در معرفت عطرها و اطایب، شامل دو مقاله، مقاله اول در سه باب، باب اول در چهار فصل و باب دوم نیز چهار فصل می‌باشد. مقاله دوم شامل ۱۵ باب می‌باشد. خاتمه‌ای نیز بر کتاب ذکر شده که درباره صنعت کاشی گری است.
در دیباچه، مطالبی در زمینه فن کاشی پزی و کاشی گری می‌خوانیم. این صنعت یکی از ظریف‌ترین و دل پذیرترین آثار هنری استادکاران ایرانی است و در
مسجد و
خانقاه و رباط و
آب انبار و مدرسه‌ها تجلی خاص و چشم گیری دارد.
قدما برای هر یک از گوهرها و عطرها خواص طبی مهم و متعدد قائل بوده‌اند و خصوصا
عزت و قیمتشان از این لحاظ بوده است که آنها را در
علاج صاحبان امراض مختلف و شفای بیماری‌ها و حالات روحی، مؤثر می‌دانسته‌اند. همراه داشتن یا برخود مالیدن یا بوئیدن عده‌ای از آنها را رافع مالیخولیا و دافع جن و
شیطان و سبب باز آمدن خواب آرام و قوت یافتن
دل می‌شمرده‌اند.
پس از ارائه شرح حال مؤلف و تبحر او، قسمت اول کتاب آشکارا صورت منقول و منحول کتاب تنسوخ نامه خواجه نصیرالدین طوسی است. ایرج افشار مصحح کتاب، برای نشان دادن مطالب و
کیفیت سرقت ادبی مولف، قسمت‌هایی از دو کتاب را به انضمام جدول فهارس آن دو در ضمائم کتاب آورده و نحوه اقتباس مولف را نشان داده است. مؤلف در این روش ناپسند چندان دلیری و بی پروایی داشته است که حتی از خواجه نصیرالدین طوسی نامی نبرده است.
عباس اقبال آشتیانی در این زمینه مقاله‌ای نوشت و در آن به اثبات رسانید که (عرایس الجواهر) اثری اصیل نبوده و کتاب از منبع دیگری نقل و تحریر شده است. چندی پس از انتشار این اثر، ایرج افشار تحقیقی دقیق نمود که در مجله یغما درج گردید. در این نوشتار وی ناگزیر به تغییر رای شد و نوشت: در آن موقع به مخیله‌ام خطور نمی‌کرد که کتاب تنسوخ نامه ایلخانی با بعضی تغییرات جزیی از کتاب دیگر نقل شده باشد و روزی خواهد رسید که تصنیفی از
سال ۵۹۲ ق به دست خواهد آمد و معلوم خواهد شد که تنسوخ نامه کتاب اصیلی نیست. به قرائنی دست یافتم که
دلالت دارد بر این که مبنای کار کاشانی به عکس آنچه در مقدمه عرایس نوشته‌ام تنسوخ نامه نیست و او مستقیما (جواهرنامه) اثر نظامی را مورد استفاده قرار داده بود؛ زیرا مطالبی در عرایس به نقل از جواهرنامه نظامی آمده است که در تنسوخ نامه نیست.
قسمت اول کتاب در مقاله اول پیرامون جواهری است که از جمله حجریات هستند و از معادن و انواع آن، خاصیت و
منفعت و مضرت، و شبه آن به طریق صناعت، قیمت و جلا دادن و آن چه مناسب آن باشد بحث می‌کند. از جمله سنگ‌هایی که در این باب از آنها سخن به میان آمده، یاقوت، زمزد،
فیروزه، بیجاده، الماس و
مروارید است.
مقاله ی دوم از قسمت اول در صفت و معرفت جواهری است که در مرتبه، از سنگ‌های مقاله اول فروترند و از جهت قیمت و
عزت کمتر می‌باشند.
مقاله سوم در شرح فلزات هفت گانه و خاصیت و منفعت و تعریف هر یک، در هفت باب است که شامل مقدمه و خاتمه نیز می‌باشد. در مقدمه از اصول فلزات هفت گانه و طریق ساخت آنان سخن می‌گوید. این فلزات شامل زر،
نقره، نحاس، رصاص، اسرب، حدید و خارصینی می‌باشد.
در قسمت دوم کتاب، به معرفی و شناخت اجناس عطرها و اصول طیب که به ترکیب‌های مختلف در می‌آیند مانند
مشک و
عنبر و
عود و
کافور، می‌پردازد. در سه باب به ترتیب از عطرهای اصلی و متوسط و سپس ادویه‌ها سخن می‌گوید. در فصل عطرهای متوسط به ذکر زعفران، صندل، زباد و لادن می‌پردازد.
فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است. در پایان کتاب نیز شش فهرست به همراه غلطنامه‌ای ذکر گردیده است: فهارس اجسام و
حیوانات و
نباتات و مفردات، تاریخی، جغرافیایی، اصطلاحات و لغات نادر، رنگ‌ها و پیشه‌ها. در بخش ضمائم نیز ۳۰ عکس از تصاویر محراب‌ها و کتیبه‌های
مساجد و اماکن ایران و مطالب دیگری آمده است.
اختلاف نسخ نیز در پاورقی کتاب آمده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
