علی بن محمد بن علی خزاز(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَزّاز، على بن محمد بن على رازى، كنيه‌اش ابوالقاسم، متكلم و محدّث و فقيه شيعى قرن چهارم بود. خاندان وى در اصل اهل قم بودند و سپس به رى كه در آن روزگار مركزيت علمى بيشترى نسبت به قم يافته بود و ابن‌بابويه مشهور به شيخ‌صدوق (متوفى ۳۸۱) در آنجا سكنا داشت، مهاجرت كردند (محمد بن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، ص۴۳۰). بر همين اساس، ابن‌شهر آشوب (ابن‌شهر آشوب، كتاب معالم‌العلماء، ص۶۳؛ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابى‌طالب، ج۲، ص۱۲۲) از خزّاز به قمى ياد كرده است (محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۸).
از تاريخ ولادت و وفات و همچنين زندگانى او اطلاعاتى در دست نيست. نجاشى (احمد بن على نجاشى، ص۲۶۸) در عبارتى كوتاه در اشاره به مقام و جايگاه او، ضمن ثقه دانستن وى، او را فقيه و عالم برجسته (كان... وَجْهآ) معرفى كرده است. شيخ‌طوسى (محمد بن حسن طوسى، فهرست كتب‌الشيعه و اصولهم و اسماء المصنفين و اصحاب الاصول، ص۲۹۰) وى را متكلمى آشنا به فقه دانسته و گفته كه وى ساكن رى بوده و همانجا نيز درگذشته است (حسن بن يوسف علامه حلّى، خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، ص۱۸۰). نام پدر خزّاز در اكثر منابع، محمد ذكر شده (احمد بن على نجاشى، ص۲۶۸؛ ابن‌شهر آشوب، كتاب معالم‌العلماء، ص۶۳) اما شيخ‌طوسى (محمد بن حسن طوسى، رجال‌الطوسى،؛ محمد بن على اردبيلى، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۱، ص۵۵۴؛ محمد بن على اردبيلى، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، ج۱، ص۵۷۸) نام پدر او را احمد نوشته كه احتمالا تصحيف محمد است (عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۸_۲۲۹؛ شوشترى، قاموس‌الرجال، ج۵، ص۳۶۰؛ شوشترى، قاموس‌الرجال، ج۵، ص۵۶۹).
خزّاز از شاگردان شيخ‌صدوق بوده و از وى با تعبير شيخنا ياد كرده است (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۶۳). هرچند در شرح‌حال وى اشاره‌اى به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آنكه برخى از مشايخ روايى وى همچون ابوالمفضل محمدبن عبداللّه شيبانى (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۶۵؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۷۹)، احمد بن محمد بن عياش جوهرى (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۹۹) و ابوالفرج معافى بن زكريا نهروانى (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۷۵؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۹۴) از عالمان ساكن در بغداد بوده‌اند، مى‌توان از سفر وى به آنجا سخن گفت. احتمالا خزّاز در هنگام سفر حج از بغداد ديدن كرده است (عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۸؛ آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۱۰_۱۲). از خزّاز، كسانى چون محمد بن ابى‌الحسن بن عبدالصمد تميمى خزاعى كه لقب تميمى وى به اشتباه در منابع به صورت قمى ذكر شده (مجلسى، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۱۶؛ مجلسى، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۱۴؛ عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۶) و ابوالبركات على‌بن حسين حسينى جورى/ خورى (؟) (مجلسى، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۶۵_۱۶۶؛ محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۹) روايتِ حديث كرده‌اند.
در منابع، سه اثر را از تأليفات على خزّاز رازى دانسته‌اند. الايضاح در اصول دين و دانش كلام (احمد بن على نجاشى، ص۲۶۸؛ ابن‌شهر آشوب، كتاب معالم‌العلماء، ص۶۳) و كتاب الأحكام الشرعية در دانش فقه (ابن‌شهر آشوب، كتاب معالم‌العلماء، ص۶۳؛ عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۶)، كه موجود نيستند. از اثر اخير نسخه‌اى در اختيار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است (ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابى‌طالب، ج۲، ص۱۲۲؛ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابى‌طالب، ج۲، ص۴۱۶). تنها اثر موجود او كفاية‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است (ابن‌شهر آشوب، كتاب معالم‌العلماء، ص۶۳). براساس برخى مطالب اين كتاب، خزّاز آن را پس از ۳۸۱ نگاشته است (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۴۱۷؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۴۲۴). به رغم آنكه خزّاز (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۶۱ـ۶۲) در سبب نگارش كتاب خود، شبهات معتزله نسبت به اماميه در مسئله امامت را ذكر كرده، اما براساس آنچه در جايى ديگر از كتاب خود آورده (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۳۰۵_۳۱۵؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۴۲۳_۴۲۴؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۴۲۹_۴۳۰) مى‌توان دريافت كه هدف اصلى وى پاسخ دادن به ايرادهاى زيديه بوده كه در روزگار خزّاز، متكلمان و عالمان برجسته‌اى از آن‌ها، همچون ابوطالب هارونى (متوفى ۴۲۴)، در رى ساكن بوده‌اند و اين ايرادها در سنّت زيديه بارها در خرده‌گيرى بر اماميه تكرار شده است (ابن‌بابويه، كمال‌الدين و تمام‌النعمه، ج۱، ص۶۹؛ ابن‌بابويه، كمال‌الدين و تمام‌النعمه، ج۱، ص۷۴؛ ابن‌بابويه، كمال‌الدين و تمام‌النعمه، ج۱، ص۷۷_۷۹؛ ابن‌بابويه، كمال‌الدين و تمام‌النعمه، ج۱، ص۱۲۶؛ يحيى بن حسين ناطق بالحق، الدعامة فى تثبيت الامامة، ص۱۶۵_۱۷۱). در مواردى، ظاهرآ براساس نسخه‌اى از كتاب خزّاز، به اشتباه (عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۷؛ كلباسى، ج۳، ص۱۸۷_۱۸۸) كفاية‌الاثر به شيخ‌صدوق و شيخ‌مفيد نسبت داده شده است (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷؛ محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۸؛ على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۱۴_۲۱). كفاية‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان (على بن حسن طبرسى، مشكاة‌الانوار فى غررالاخبار، ص۹۰؛ ابن‌طاووس، فرحة‌الغرى فى تعيين قبر اميرالمؤمنين على عليه‌السلام، ص۱۵۷؛ محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۸_۲۱۰) و از منابع مجلسى (مجلسى، بحارالانوار، ج۱، ص۱۰) در تأليف بحارالانوار بوده است. علامه حلّى در اجازه‌نامه خود به بنى‌زهره از اين اثر ياد كرده است (مجلسى، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۱۵_۱۱۶). محسن امين (محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۷) از نسخه‌اى نفيس و قديمى از اين كتاب كه در ۵۸۴ كتابت شده و اجازه برخى از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف كرده است (محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، ج۲، ص۲۰۹_۲۱۰؛ آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷).
خزّاز در اين كتاب (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۶۱_۶۲) در مقام گردآورى روايات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه عليهم‌السلام است. او روايات را در دو بخش و ۳۹ باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصريحاتى است كه ۲۷ تن از صحابيان پيامبر صلى‌اللّه عليه‌وآله‌وسلم بر امامت على عليه‌السلام و فرزندانش نقل كرده‌اند. او روايات هر صحابى را در بابى خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه عليهم‌السلام در امامت امامان دوازده‌گانه يا معرفى امام بعدى، هريك در بابى خاص گرد آمده است. در پايان اين بخش، رواياتى از زيد بن على بن حسين دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه آمده است (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۴۱۶_۴۳۰). مؤلف (على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، ص۴۲۳_۴۲۴) به هنگام نقل روايات زيد از مقام او دفاع كرده و نوشته است كه او هرگز مدعى امامت نبوده بلكه به امامت امام صادق عليه‌السلام اعتراف داشته است.
نسخه‌هاى خطى متعددى از كفاية‌الاثر باقى مانده (آقابزرگ طهرانى، الذریعه، ج۱۸، ص۸۷_۸۸؛ على صدرايى‌خويى، فهرستگان نسخه‌هاى خطّى حديث و علوم حديث شيعه، ج۵، ص۳۴۱_۳۴۳) و چاپ انتقادى آن را محمدكاظم موسوى و عقيل ربيعى (قم ۱۴۳۰) منتشر كرده‌اند. عبداللّه افندى اصفهانى (عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، ج۴، ص۲۲۷) تصريح كرده كه آثار ديگرى چون الباب المفتوح الى ما قيل فى النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البيان، و رساله‌اى در منطق، تأليفات زين‌الدين بياضى بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.
فهرست منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانى، الذریعه؛
(۲) ابن‌بابويه، كمال‌الدين و تمام‌النعمه، چاپ على‌اكبر غفارى، قم ۱۳۶۳ش؛
(۳) ابن‌شهر آشوب، كتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران ۱۳۵۳؛
(۴) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابى‌طالب، چاپ يوسف بقاعى، قم ۱۳۸۵ش؛
(۵) ابن‌طاووس، فرحة‌الغرى فى تعيين قبر اميرالمؤمنين على عليه‌السلام، چاپ تحسين آل‌شبيب موسوى، ] قم [۱۴۱۹/ ۱۹۸۸؛
(۶) محمد بن على اردبيلى، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بيروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۷) عبداللّه بن عيسى افندى‌اصفهانى، رياض‌العلماء و حياض‌الفضلاء، چاپ احمد حسينى، قم ۱۴۰۱ـ؛
(۸) محسن امين، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، بيروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۹) على بن محمد خزّاز، كفاية الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى‌عشر، چاپ محمدكاظم موسوى و عقيل ربيعى، قم ۱۴۳۰؛
(۱۰) شوشترى، قاموس‌الرجال؛
(۱۱) على صدرايى‌خويى، فهرستگان نسخه‌هاى خطّى حديث و علوم حديث شيعه، قم ۱۳۸۲ش؛
(۱۲) على بن حسن طبرسى، مشكاة‌الانوار فى غررالاخبار، چاپ مهدى هوشمند، قم ۱۴۱۸؛
(۱۳) محمد بن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قيومى‌اصفهانى، قم ۱۴۱۵؛
(۱۴) محمد بن حسن طوسى، فهرست كتب‌الشيعه و اصولهم و اسماء المصنفين و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزيز طباطبائى، قم ۱۴۲۰؛
(۱۵) حسن بن يوسف علامه حلّى، خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم ۱۴۱۷؛
(۱۶) محمد بن محمدابراهيم كلباسى، الرسائل‌الرجاليه، چاپ محمدحسين درايتى، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱ش؛
(۱۷) مجلسى، بحارالانوار؛
(۱۸) يحيى بن حسين ناطق بالحق، الدعامة فى تثبيت الامامة، چاپ ناجى حسن، بيروت ۱۹۸۱؛
(۱۹) احمد بن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم ۱۴۰۷؛
