عملیات کمان 99
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عملیات کمان ۹۹ یک روز پس از آغاز حمله ارتش بعثی
عراق به خاک
ایران در روز یکم مهر ماه ۱۳۵۹ توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران انجام شد. این عملیات موفق، بزرگ‌ترین عملیات هوایی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در
جنگ تحمیلی بود که ۲۰۰ فروند جنگنده در آن شرکت داشتند. در این عملیات، تاسیسات و زیرساخت‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، انبارهای مهمات، رادارهای هدایت‌کننده هواپیماهای جنگی، برج‌های مراقبت و کنترل سامانه‌های فرماندهی، مراکز مخابراتی و انواع آنتن‌ها در مناطق
کرکوک،
موصل، الرشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی در تیررس خلبانان جمهوری اسلامی قرار گرفت. اجرای موفقیت‌آمیز این عملیات علاوه بر کسب برتری هوایی ایران، موجب شد تا احتمال بروز حملات هوایی به کشور در آینده کاهش یابد.
یک روز پس از آن که عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ شمسی (۱۹۸۰ میلادی) جنگ علیه ایران را رسماً آغاز کرد، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران اقدام به اجرای عملیات هوایی گسترده‌ای علیه مواضع کشور عراق موسوم به طرح «سایه البرز» کرد. در این عملیات که با رمز «کمان ۹۹» به اجرا درآمد نیروی هوایی ایران بیش از ۲۰۰ جنگنده، بمب‌افکن و هواپیمای ترابری را پای‌کار آورد و اهدافی را در خاک عراق بمباران کرد.
صبح روز سه‌شنبه اول مهر ۱۳۵۹ با ابلاغ رمز «کمان ۹۹» هواپیماهای شکاری و بمب‌افکن نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از تعداد ۷ پایگاه هوایی در
تهران،
تبریز، دزفول، بوشهر،
همدان،
شیراز و
اصفهان به پرواز درآمدند.
نیروی هوایی ارتش ایران در این عملیات توانست ۱۴۰ جنگنده و ۶۰ هواپیمای پشتیبانی را پای‌کار بیاورد و مهم‌ترین پایگاه‌های نظامی و فرودگاه‌های عراق را منهدم کند.
در بعدازظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ شمسی (۲۲ سپتامبر میلادی۱۹۸۰) هواپیماهای عراقی در ماموریت‌هایی به ۱۰ فرودگاه ایرانی، ازجمله پایگاه هوایی مهرآباد در تهران، پایگاه‌های شیراز، بوشهر، دزفول، اهواز و امیدیه حمله کردند.
این حمله غافلگیرانه هوایی بر روی پایگاه‌های هوایی ایران برای نابودی هرچه بیشتر هواپیماهای ایران و فلج ساختن کار پایگاه‌های هوایی و از بین بردن باند فرودگاه‌ها انجام شد تا یگان‌های زمینی عراق بتوانند در خاک ایران پیشروی کنند و اهداف خود را به دست آورند، بدون آنکه نیروی هوایی ایران بتواند بر روند عملیات آنها تاثیر گذارد.
این عملیات موفقیت چندانی برای عراق نداشت و نیروی هوایی ایران آسیب زیادی ندید.
ایران در پاسخ به این تهاجم و با هدف وارد آوردن ضربه سنگین به عراق، طرح جنگی کمان ۹۹ را که نیروی هوایی ارتش ارائه کرده بود روی میز گذاشت. در این طرح، هواپیماهای اف۱۴ ایران فضای مرز هوایی این کشور را از ارومیه تا جزیره خارک پوشش می‌دادند. سپس هواپیماهای شکاری اف۱۴ و اف۵ پرواز می‌کردند و هدف‌هایشان در خاک عراق را منهدم می‌کردند.
پس از حمله به پایگاه‌های هوایی ایران این تصور در سران عراق به وجود آمد که نیروی هوایی ایران ظرفیت تهاجمی خود را از دست داده و خصوصاً با وجود پدافند هوایی پیشرفته عراق، از این پس توان حمله به این کشور را از دست داده است. در حالی که همزمان فرماندهان نظامی ایران در حال آماده‌سازی طرحی برای پاسخگویی بودند.
طرح عملیات کمان ۹۹ پیشتر توسط اتاق عملیات نیروی هوایی ایران آماده‌سازی شده بود. حدوداً ۱۰ ماه قبل از آغاز جنگ، پس از یک جلسه هماهنگی در ۱۷ آبان ۱۳۵۸ در ستاد مشترک ارتش، معاون عملیاتی نیروی هوایی سرهنگ خلبان محمود قیدیان طرح نبرد سایه البرز را تهیه و در تاریخ ۲۷ تیر ۱۳۵۹ (۲ ماه قبل از آغاز جنگ) به کلیه یگان‌های عملیاتی نیروی هوایی ابلاغ کرد.
این طرح ازجمله طرح‌های نظامی بود که پیش از پیروزی
انقلاب اسلامی نیز برای مقابله با تهاجم احتمالی عراق در دستور کار نیروی هوایی ایران قرار داشت. یکی از خلبانان نیروی هوایی ارتش ایران در این مورد اذعان داشته است: «زمانی که عراق حمله کرد سرهنگ جواد فکوری، فرمانده نیروی هوایی بلافاصله به دفتر ویژه دستور دادند که طرح‌های عملیاتی مربوط به عراق را مطالعه کنند و همان شب تصمیم گرفته شد طرح سایه البرز را اجرائی کنند.»
قرار شد نام عملیات «کمان ۹۹» باشد که نمادی از فرستادن آتش خشم ملت ایران به سوی متجاوز بود به این معنی که تیری در چله کمان گذاشته می‌شود و تا دور دست‌ترین نقاط عراق رها می‌شود، تا یادآور آرش کمانگیر باشد. عدد ۹۹ نیز از شمار صفحات طرح عملیاتی البرز گرفته شده بود.
در آن زمان برخی از خلبانان نیروی هوایی ایران طرح‌های دیگری را به منظور بمباران تمام‌عیار شهرهای عراق پیشنهاد دادند تا از این طریق با اقدام نیروی هوایی عراق مقابله‌به‌مثل صورت بگیرد؛ اما با توجه به دعوت خلبانان به آرامش از جانب
امام خمینی و تاکید او بر پرهیز از جنگ با مردم و بمباران شهرها، این‌چنین طرح‌هایی عملیاتی نشد.
در عملیات محدودتری با نام «انتقام» دو گروه پروازی از دو پایگاه سوم شکاری همدان و پایگاه ششم شکاری بوشهر به پرواز درمی‌آمدند. ابتدا در ساعت ۱۶: ۳۰ نخستین گروه پروازی با نام «البرز» از پایگاه بوشهر به پرواز درمی‌آمد و پایگاه هوایی شعیبیه عراق را بمباران می‌کرد و سپس در ساعت ۱۷: ۲۵ گروه پروازی دوم با نام «آلفا رد» از پایگاه همدان به پرواز درمی‌آمد و پایگاه هوایی کوت عراق را بمباران می‌کرد.
اجرای این عملیات ضمن بمباران موفق اهداف مشخص‌شده با سقوط یکی از فانتوم‌های نیروی هوایی ایران و جان باختن دو تن از خلبانان همراه بود. (در پی‌نوشت، ظاهراً عبارت سرلشکر کمک خلبان صحیح است، به جای کمک سرلشکر خلبان. لطفا با منابع چک شود و تصحیح شود.)
با آغاز عملیات کمان ۹۹ هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن و شکاری رهگیر نیروی هوایی ارتش ایران از هفت پایگاه هوایی کشور به پرواز درآمدند. هر گروه از هواپیماها با سوخت‌گیری در هوا، وارد آسمان عراق شدند و اهداف خود را در سراسر خاک عراق بمباران کردند. اهدافی که در داخل پایگاه‌های هوایی عراق مورد توجه خلبانان بود شامل باندهای پروازی، پناهگاه‌های هواپیماها، راه‌های خزش، انبارهای مهمات، انبارهای آمادی و قطعات پشتیبانی‌کننده هواپیماها، مخازن سوخت هواپیماها، برج‌های مراقبت و کنترل، سیستم‌های فرماندهی کنترل پایگاه‌ها، مراکز مخابراتی و انواع آنتن‌های آن می‌شد.
- خلبانان پایگاه دوم شکاری در تبریز با ۴۸ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن تایگر اف۵ پایگاه هوایی موصل در بخش شمالی عراق در استان نینوا را بمباران کردند.
- خلبانان پایگاه سوم شکاری در همدان با ۱۶ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن فانتوم اف۴ ئی پایگاه هوایی کوت در استان میسان یا العماره عراق را مورد هدف قرار دادند.
- خلبانان پایگاه چهارم شکاری دزفول با تعداد ۴۰ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن تایگر اف۵ پایگاه هوایی ناصریه را در استان ذیقار عراق بمباران کردند.
- خلبانان پایگاه ششم شکاری در بوشهر با تعداد ۱۲ فروند هواپیمای فانتوم اف۴ ئی پایگاه هوایی شعیبیه در استان بصره عراق را مورد حمله قرار دادند.
- خلبانان پایگاه یکم شکاری در مهرآباد تهران با تعداد ۱۲ فروند هواپیمای فانتوم اف۴ ئی و اف۴ دی به پایگاه هوایی الرشید در جوار بغداد حمله کردند.
- همچنین پایگاه‌های هوایی حبانیه شامل تموز و هضبه در غرب بغداد، فرودگاه بین‌المللی بغداد، پایگاه هوایی کرکوک در استان کرکوک، فرودگاه المثنی و برخی فرودگاه‌های دیگر در امواج بعدی حملات هوایی بمباران شدند.
- علاوه بر منطقه تحت پوشش پایگاه‌های مورد اشاره، پایگاه‌های شکاری هفتم شیراز و هشتم اصفهان نیز ماموریت گشت رزمی هوایی و دفاع از تاسیسات حیاتی کشور را عهده‌دار بودند.
سراسر خاک و فضای کشور عراق، پایگاه‌های هوایی کرکوک، موصل، الرشید، حبانیه، المثنی، الکوت، ناصریه، شعیبیه و اهداف دیگر در حد فاصل مدار ۳۰ درجه شمالی و ۳۷ درجه شمالی (جنوبی‌ترین و شمالی‌ترین مدار در خاک عراق)، منطقه عملیات محسوب شده بود.
در نتیجه این عملیات گسترده تهاجمی علیه مواضع حیاتی در عراق خسارات فراوانی به تاسیسات نظامی این کشور وارد شد.
نیروی هوایی عراق برای مدت طولانی نتواست بیش از ۵۶ درصد از توانایی خود را به‌کار گیرد. پایگاه الرشید در جوار بغداد برابر با گزارش اداره دوم ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران (سماجا) در تاریخ ۹ آذرماه ۱۳۵۹ مجدداً عملیاتی شد و این روند در سایر پایگاه‌های هوایی نیز صادق بود.
فرودگاه بغداد طوری آسیب دید که تا مدتی قابل‌استفاده نبود و افراد عادی که می‌خواستند وارد بغداد شوند به
اردن می‌رفتند و از اردن با اتومبیل به بغداد می‌آمدند.
همچنین پایگاه موصل به مدت حدود ۳ سال عملاً غیرفعال بود.
در اسنادی که بعدها «
حزب الدعوه» عراق به ایران تحویل داد، آمده است که
صدام حسین، رئیس جمهور وقت عراق بعد از عملیات کمان ۹۹ سفیر آمریکا در عراق را احضار کرده و با عصبانیت بر سر او فریاد کشیده است که شما به ما گفته بودید نیروی هوایی ایران از بین رفته است، پس این‌ها چه کسانی بودند که آمدند و پایگاه‌ها و فرودگاه‌های ما را بمباران کردند.
پس از این حمله، رئیس‌جمهور عراق پیشنهاد آتش‌بس و مذاکره را به‌صورت میانجی‌گری کشورها و سیاست‌مداران معتبر در قالب یک بیانیه دیپلماتیک مشروط عنوان کرد.
کشورهای دوست و هم‌پیمان صدام شامل کشورهای عرب منطقه و برخی کشورهای اروپایی نظیر
فرانسه،
آلمان،
انگلیس و از همه مهم‌تر
ایالات‌متحده آمریکا با پاسخ نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران دریافتند که محاسبات آنان چندان دقیق و مبتنی بر اطلاعات درست و حقایق نبوده و ارتش ایران، از توان دفاعی و آمادگی قابل‌توجهی برخوردار است.
در ایران هم سیاست‌مدارن کشور این عملیات را نتیجه‌بخش دانسته و از نیروی هوایی ارتش تقدیر کردند.
در پی این عملیات خبرگزاری‌های خارجی پرواز خلبانان ایرانی را در بغداد و در برابر پدافند هوایی قدرتمند آن بی‌نظیر خواندند. رسانه‌های همگانی نیز از وحشت مردم از ادامه این بمباران هوایی خبر دادند. عکاسی آمریکایی عکسی از یکی از فانتوم‌های ایرانی از طبقه چهارم ساختمان محل سکونت خود گرفته بود که نشان می‌داد این هواپیما در ارتفاعی کمتر از چهارمتر از سطح زمین پرواز می‌کند.
خبرگزاری گاردین و عرب نیوز هم پس از این عملیات اقدام به پوشش خبری نبردهای هوایی ایران و عراق کردند. در داخل ایران هم مطبوعات ایرانی به پوشش اخبار این عملیات پرداختند.
آیت‌الله خامنه‌ای نماینده وقت امام خمینی در شورای عالی دفاع، در سخنانی در مجلس نمایندگان ایران اجرای عملیات ۱۴۰ فروندی را چیزی شبیه به
معجزه توصیف کرد و نمایندگان مجلس از نیروی هوایی ارتش قدردانی کردند. فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش نیز در مصاحبه‌ای ضمن اعلام خبر عبور ۱۴۰ فروند هواپیمای ایرانی از مرز عراق و بمباران اهدافی تعیین‌شده در خاک این کشور، تاکید کرد هدف از درگیری فقط اهداف نظامی بود و مردم هدف قرار داده نخواهند شد.
ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت ایران و فرمانده کل قوا در آن زمان، در مصاحبه‌ای ضمن اشاره به عملیات نیروی هوایی و خسارات وارد آمده به نیروی هوایی عراق عنوان کرد: «اگر نیروی هوایی عراق بار دیگر پا بگیرد معلوم می‌شود که ابرقدرت‌ها آن را احیا کرده‌اند.»
حدود ۳۵۰ نفر از پرسنل نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در این عملیات شرکت مستقیم داشتند.
- سرهنگ خلبان محمود قیدیان: معاون عملیاتی نیروی هوایی؛
- شهید سرتیپ محمود فکوری: فرمانده نیروی هوایی ارتش؛
- سرهنگ خلبان اصغر ایمانیان: فرمانده پایگاه یکم شکاری (تهران)؛
- سرهنگ خلبان مرتضی فرزانه: فرمانده پایگاه دوم شکاری (تبریز)؛
- سرهنگ خلبان قاسم گلچین: فرمانده پایگاه سوم شکاری (همدان)؛
- سرهنگ خلبان محمدرضا تابش فر: فرمانده پایگاه چهارم شکاری (دزفول)؛
- سرهنگ خلبان مهدی دادپی: فرمانده پایگاه ششم شکاری (بوشهر)؛
- سرهنگ خلبان حسن شالچیان: فرمانده پایگاه هفتم شکاری (شیراز)؛
- سرهنگ خلبان حبیب‌الله صادق پور: فرمانده پایگاه هشتم شکاری (اصفهان)؛
- سرهنگ ناوبر جواد عظیمی: فرمانده پایگاه یکم ترابری (تهران)؛
- سرهنگ خلبان محمدحسن کاویانی: فرمانده پایگاه هفتم ترابری (شیراز)؛
- سرهنگ کنترل شکاری ناصر اسکندر افشار: فرمانده پدافند هوایی قصر فیروزه (تهران)؛
- سرهنگ خلبان جواد خسروی: فرماندهی اطلاعات و شناسایی هوایی دوشان تپه (تهران)؛
- سرهنگ فنی هوایی سیاوش رحیمی: فرماندهی لجستیکی هوایی دوشان تپه (تهران)
- اسرا: ستوان یکم پرویز حاتمیان
- مجروحان: ستوان یکم شهرام اویسی و سرگرد محمدجواد ورتوان
- شهدا: ستوان یکم منصور ناظریان، سروان خدابخش عشقی پور، ستوان یکم غلامحسین عروجی، ستوان یکم تورج یوسف، ستوان یکم علیمراد جهانشاهلو، ستوان یکم محمد حجتی، سروان حسن افشین آذر.
• Bergquist،Ronald،the Role of Air Power in the Iran-Iraq War، ۱۹۸۸،P.۵۸،ISBN:۹۸۷-۱۵۸۵۶۶۰۲۳
• اسدی، بیژن، ۱۳۹۳، خلیج‌فارس و مسائل آن، تهران، سمت.
• اکبری مقدم، رضا، نگاهی به نقش نیروی هوایی ارتش در هشت سال دفاع مقدس.
• پارسادوست، منوچهر، ما و عراق از گذشته تاکنون، تهران، سهامی انتشار.
• پایگاه اطلاع‌رسانی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، پاسخ برق‌آسای نیروی هوایی به تهاجم عراق.
• پایگاه خبری مشرق نیوز، گفتگوی همان روز اول، صدام ۶۰ درصد از توان هوایی‌اش را از دست داد، "گفتگو با سرهنگ خلبان حسین شاهین نژاد".
• تصاویر آرشیوی روزنامه‌های گاردین، عرب نیوز، کیهان، جمهوری اسلامی و اطلاعات.
• خرمی، محمدعلی، جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و دفاع مقدس.
• پایگاه اینترنتی سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی، روز شمار و تقویم عملیات‌های دفاع مقدس.
• گروه تحقیق و پژوهش موزه دفاع مقدس.
• پایگاه اینترنتی سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی، عملیات کمان-۹۹ نیروی هوایی ارتش.
• مستند "عملیات کمان ۹۹"، منتشرشده از صداوسیمای جمهوری اسلامی.
• مستند هوانوردی"عملیات کمان ۹۹"، به روایت عطاءالله محبی، منتشرشده از صداوسیمای جمهوری اسلامی.
• معما، محمد، نبرد در آسمان"خاطرات امیر خلبان فضل‌الله جاویدنیا، تهران، عماد.
• نخعی،هادی، روز شمار جنگ ایران و عراق، جلد نهم، تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
• نمکی عراقی، علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز.
• نمکی عراقی، علیرضا، نیروی هوایی ارتش در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، "تاریخ نبردهای هوایی"، جلد سوم"عملیات کمان ۹۹ موسوم به ۱۴۰ فروندی و انهدام نیروی هوایی دشمن"، مرکز مطالعات راهبردی ناجا.
گروه پژوهشی ویکی فقه.
